Deleng sumberé Atom

{| class="wikitable"  border="1" cellspacing="0" align="right" cellpadding="2" style="margin-left:1em" width=300
|-
! bgcolor=gray | '''''Atom hèliyum'''''
|-
| align="center" | [[Gambar:Helium atom QM DE.svg|300px|right|Helium atom ground state.]]
|-
| style="font-size: smaller; text-align: justify;" |Ilustrasi atom [[hèliyum]] kang nuduhaké [[inti atom]] (abang nom) lan distribusi [[awan èlèktron]] (ireng). Inti atom (tengen ndhuwur) awangun simètris bunder, kanggo inti atom kang luwih rumit ora tansah kaya mangkono.
|-
! bgcolor=gray | Klasifikasi
|-
|
{| align="center"
|-
| Ékan paling cilik [[unsur kimia]]
|}
|-
! bgcolor=gray | Sipat-sipat
|-
|
{| align="center"
|-
| [[Massa atom|Kisaran massa]]: || 1,67{{Esp|−27}} nganti tekan 4,52{{Esp|−25}}&nbsp;[[kg]]
|-
| [[Muatan listrik]]: || nol (nétral) utawa momotan [[ion]]
|-
| Kisaran [[diameter]]: || 62&nbsp;[[Pikometer|pm]] ([[Hèliyum|He]]) nganti tekan 520&nbsp;pm ([[Sésium|Cs]]) 
|-
| [[Partikel subatom|Komponèn]]: || [[Èlèktron]] lan [[inti atom]] kang dumadi saka [[proton]] lan [[neutron]]
|}
|}
'''Atom''' ya iku ékan dhasar [[matèri]], kang kasusun saka [[inti atom]] lan uga [[èlèktron]] minangka momotan négatif kang ngubengi.<ref name="buku1">{{cite book
 | last=Gangopadhyaya | first=Mrinalkanti
 | title=Indian Atomism: History and Sources
 | publisher=Humanities Press | year=1981
 | location=Atlantic Highlands, New Jersey
 | isbn=0-391-02177-X
 | oclc=10916778 }}</ref> Inti atom kasusun saka [[proton]] kang muatané [[positif]], lan [[neutron]] kang muatané nétral.<ref name="buku1"/> Èlèktron-èlèktron kang ana ing siji atom kajiret ana ing inti atom déning [[gaya èlèktromagnètik]].<ref name="buku1"/> Sakumpulan atom iku bisa gegandhèngan siji klawan liyané lan minangka siji [[molekul]].<ref name="buku1"/> Atom kang ana kandhutané [[proton]] lan [[èlèktron]] kang padha sipaté nétral, déné kang duwÉ kandhutan [[proton]] lan [[èlèktron]] kang béda sipat positif utawa négatif lan dijenengi [[ion]].<ref name="buku1"/> Atom diklompokaké miturut gunggung proton lan neutron kang ana ing inti atom iku.<ref name="buku1"/> Gunggung proton ana ing atom nentokaké [[unsur kimia]] atom iku, lan jumlah [[neutron]] nentukaké [[isotop]] unsur iku.
<ref name="buku1"/> Istilah atom asalé saka [[Basa Yunani]] (ἄτομος/átomos, α-τεμνω), kang tegesé ora bisa ditugel utawa ora bisa dibagi-bagi.<ref name="unesa hhmamsotu3"/> Konsèp atom dadi komponèn kang ora bisa dibagi-bagi manèh pisanan diajokaké déning filsuf [[India]] lan [[Yunani]].<ref name="unesa hhmamsotu3"/> Ana ing [[abad kaping 17]] lan [[abad kaping 18|kaping 18]], para [[kimiawan]] nentokaké dhasar-dhasar pamikiran iki kanthi nuduhaké siji dat-dat kang ora bisa dibagi-bagi manèh nganggo métodhe-métodhe kimia.<ref name="unesa hhmamsotu3"/> Nganti tekan pungkasaning [[abad kaping 19]] lan wiwitan [[abad kaping 20]], para [[fisikawan]] bisa nemu struktur lan komponèn-komponèn subatom ana ing sajeroné atom, iki mbuktèkaké yèn atom dudu ora bisa dibagi manèh.<ref name="unesa hhmamsotu3"/> Prinsip-prinsip [[mékanika kuantum]] kang digunakaké para fisikawan banjur bisa gawé modhèl atom.<ref name="unesa hhmamsotu3">{{cite web | first=Hans | last=Haubold | author2=Mathai, A. M. | year=1998 | url=http://www.columbia.edu/~ah297/unesa/universe/universe-chapter3.html | title=Microcosmos: From Leucippus to Yukawa | work=Structure of the Universe | publisher=Common Sense Science | accessdate=2008-01-17 | archive-date=2008-10-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081001172401/http://www.columbia.edu/~ah297/unesa/universe/universe-chapter3.html | url-status=dead }}</ref>

== Sajarah ==
{{main|Téyori atom|Atomisme}}

Konsèp yèn matèri kapérang saka ékan-ékan kapisah kang ora bisa dibagi manèh dadi ékan kang luwih cilik wis ana suwéné sak[[milenium]]. Nanging, pamikiran mau isih asifat abstrak lan filosofis, tinimbang dhedhasar pangamatan [[èmpiris]] lan [[èkspèrimèn]]. Sacara filosofis, dhèskripsi sipat-sipat atom manéka variasi gumantung ing budaya lan ilènan filosofi mau, lan asring uga ngandhung unsur-unsur spiritual ing njeroné. Sanajan mangkono, pamikiran dhasar ngenani atom bisa ditampa déning para èlmuwan èwonan taun sabanjuré, amarga dhèwèké kanthi èlegan bisa njelasaké panemon-panemon anyar ing babagan kimia.<ref name=Ponomarev>Ponomarev (1993:14-15).</ref>

Rujukan paling awal ngenani konsèp atom bisa ditilik manèh ing jaman [[Sajarah India|India kuna]] nalika taun 800 sadurungé masèhi,<ref name="isbn0415179955">{{cite book
| title = Dictionary of World Philosophy
| author = A. Pablo Iannone
| isbn = 0-415-17995-5
| edition = 
| year = 
| page = 62
| publisher =
| url = http://books.google.com/books?id=7wBmBO3vpE4C&printsec=frontcover&dq=Dictionary+of+world+philosophy&hl=id&cd=1#v=onepage&q=The%20earliest%20version%20of%20atomism%20can%20be%20found%20in%20Jainism&f=false
| accessdate   = 2010-06-09
}}</ref> kang dijelasaké sajeroning naskah filsafat [[Jainisme]] minangka ''anu'' lan ''paramanu''.<ref name="isbn0415179955" /><ref>{{cite book
| title = A comparative history of ideas
| author = Hajime Nakamura
| isbn = 9788120810044
| edition = 
| year = 1992
| page = 145
| publisher = Shri Jainendra Press
| url = http://books.google.com/books?id=Gpulmza7BBYC&pg=PA145&dq=atomism+Indian&as_brr=3&hl=id&cd=4#v=onepage&q=atomism%20Indian&f=false
| accessdate   = 2010-06-09
}}</ref> Ilènan madahab [[Nyaya]] lan [[Vaisesika]] ngembangaké téyori kang njelasaké kepriyé atom-atom nggabung dadi bandha-bandha kang luwih komplèks.<ref>{{cite book
| title = A comparative history of world philosophy: from the Upanishads to Kant
| author = Ben-Ami Scharfstein
| isbn = 0-7914-3683-7
| edition = 
| year = 1998
| page = 189
| publisher = State University of New York Press
| url = http://books.google.com/books?id=iZQy2lu70bwC&lpg=PA189&dq=Vaisheshika%20atom%20anu%20paramanu&hl=id&pg=PA189#v=onepage&q=Vaisheshika%20atom%20anu%20paramanu&f=false
| accessdate   = 2010-06-09
}}</ref> Saabad sabanjuré mijil rujukan ngenani atom ing donya Kulon déning [[Leukippos]], kang sabanjuré déning muridé [[Demokritos]] pandhangan mau disistematisaké. Kira-kira nalika taun 450&nbsp;SM, Demokritos nyiptakaké istilah ''átomos'' ({{lang-el|ἄτομος}}), kang ateges "ora bisa ditugel" utawa uga "ora bisa dibagi-bagi manèh". Téyori Demokritos ngenani atom dudu usaha kanggo njlèntrèhaké siji fénoména fisis kanthi rinci, nanging siji filosofi kang nyoba kanggo mènèhi jawaban marang owah-owahan kang dumadi ing alam.<ref name="unesa hhmamsotu3" /> Filosofi sarupa uga dumadi ing India, sanajan mangkono ngèlmu pangetauan modhèren mutusaké kanggo migunakaké istilah "atom" kang dicetusaké déning Demokritos.<ref name=Ponomarev/>

Kamajuan luwih adoh ing pamahaman babagan atom diwiwiti kanthi ngrembakané ngèlmu [[kimia]]. Nalika taun 1661, [[Robert Boyle]] mublikasikaké buku ''[[The Sceptical Chymist]]'' kang duwé argumèn yèn matèri-matèri ing donya iki kapérang saka manéka kombinasi ''"corpuscules"'', ya iku atom-atom kang béda. Iki béda karo pandelengan klasik kang duwé pendhapat yèn matèri kapérang saka unsur-unsur udara, lemah, geni, lan banyu.<ref>Siegfried (2002:42–55).</ref> Nalika taun 1789, istilah ''element'' (''unsur'') didhéfinisikaké déning siji bangsawan lan panliti Prancis, [[Antoine Lavoisier]], minangka bahan dhasar kang ora bisa dibagi-bagi luwih adoh manèh kanthi migunakaké métodhe-métodhe kimia.<ref>{{cite web
 | url=http://web.lemoyne.edu/~GIUNTA/EA/LAVPREFann.HTML
 | title=Lavoisier's Elements of Chemistry
 | work=Elements and Atoms
 | publisher=Le Moyne College, Department of Chemistry
 | accessdate=2007-12-18 }}</ref>

[[Gambar:A New System of Chemical Philosophy fp.jpg|right|thumb|Manéka atom lan molekul kang digambaraké ing buku [[John Dalton]], ''A New System of Chemical Philosophy'' (1808).]]
Nalika taun 1803, [[John Dalton]] migunakaké konsèp atom kanggo njlèntrèhaké ngapa unsur-unsur mesthi silih réaksi sajeroning pabandhingan kang bulat lan tetep, sarta ngapa gas-gas tinentu luwih larut sajeroning banyu dibandhingaké karo gas-gas liyané. Dhèwèké ngajokaké pendhapat yèn saben unsur ngandhut atom-atom tunggal unik, lan atom-atom mau sabanjuré bisa rumaket kanggo minangka senyawa-senyawa kimia.<ref>Wurtz (1881:1–2).</ref><ref>Dalton (1808).</ref>

Téyori partikel iki banjur dikonfirmasikaké luwih adoh manèh nalika taun 1827, ya iku nalika [[botani]]wan [[Robert Brown]] migunakaké [[mikroskop]] kanggo ngamati lebu-lebu kang ngambang ing sandhuwuré banyu lan nemu yèn lebu-lebu mau obah kanthi acak. Fénoména iki banjur ditepungi minangka "[[Gerak Brown]]". Nalika taun 1877, J. Désaulx ngajokaké pendhapat yèn fénoména iki disebabaké déning obahan tèrmal molekul banyu, lan nalika taun 1905 [[Albert Einstein]] gawé analisis matématika tumrap obah iki.<ref>{{cite journal | last=Einstein | first=Albert | title=Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen | journal=Annalen der Physik | year=1905 | volume=322 | issue=8 | pages=549–560 | language=German | url=http://www.physik.uni-augsburg.de/annalen/history/papers/1905_17_549-560.pdf | format=PDF | doi=10.1002/andp.19053220806 | accessdate=2007-02-04 | archive-date=2006-03-18 | archive-url=https://web.archive.org/web/20060318060724/http://www.physik.uni-augsburg.de/annalen/history/papers/1905_17_549-560.pdf | url-status=dead }}</ref><ref>Mazo (2002:1–7).</ref><ref>{{cite web | last=Lee | first=Y. K. | author2=Hoon, Kelvin | year=1995 | url=http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_95/journal/vol4/ykl/report.html | title=Brownian Motion | publisher=Imperial College, London | accessdate=2007-12-18 | archive-date=2007-12-18 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071218061408/http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_95/journal/vol4/ykl/report.html | url-status=dead }}</ref> Fisikawan Prancis [[Jean Perrin]] banjur migunakaké asil makarya Einstein kanggo nemtokaké massa lan dhimènsi atom kanthi èkspèrimèn, kang banjur kanthi pesthi dadi vèrifikasi tumrap téyori atom Dalton.<ref>{{cite journal
 | last=Patterson | first=Gary
 | title=Jean Perrin and the triumph of the atomic doctrine
 | journal=Endeavour | year=2007 | volume=31
 | issue=2 | pages=50–53
 | url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17602746
 | accessdate=2008-11-07
 | doi=10.1016/j.endeavour.2007.05.003 }}</ref>

Adhedhasar asil panalitèné marang [[sinar katode]], nalika taun 1897 [[J. J. Thomson]] nemu èlèktron lan sipat-sipat subatomiké. Iki ngruntuhaké konsèp atom minangka ékan kang ora bisa dibagi-bagi manèh.<ref name="nobel1096">{{cite web
 | author=The Nobel Foundation | year=1906
 | url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1906/thomson-bio.html
 | title=J.J. Thomson | publisher=Nobelprize.org
 | accessdate=2007-12-20 }}</ref> Thomson percaya yèn èlèktron-èlèktron kadhistribusi kanthi rata ing saindhenging atom, lan momotan-muatané diseimbangaké déning anané lautan momotan positif ([[modhèl pudhing prem]]).

Nanging nalika taun 1909, para panliti ing sangisoré arahan [[Ernest Rutherford]] némbakaké ion hélium menyang lembaran tipis emas, lan nemu yèn sapérangan cilik ion mau dipantulaké kanthi pojok pantulan kang luwih lancip saka apa kang diprédhiksikaké déning téyori Thomson. Rutherford banjur ngajokaké pendhapat yèn momotan positif siji atom lan akèh-akèhé massané kakonsèntrasi ing inti atom, kanthi èlèktron kang ngupengi inti atom kaya déné planit ngupengi srengéngé. Muatan positif ion hélium kang ngliwati inti padhet iki kudu dipantulaké kanthi pojok pantulan kang luwih lancip.
Nalika taun 1913, nalika lagi èkspèrimèn kanthi asil prosès [[paluruhan radhioaktif]], [[Frederick Soddy]] nemu yèn ana punjul sakjinis atom ing saben posisi tabèl périodhik.<ref>{{cite web
 | url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1921/soddy-bio.html
 | title=Frederick Soddy, The Nobel Prize in Chemistry 1921 
 | publisher=Nobel Foundation 
 | accessdate=2008-01-18
}}</ref> Istilah [[isotop]] banjur diciptakaké déning [[Margaret Todd]] minangka jeneng kang trep kanggo atom-atom kang béda nanging wujud siji unsur kang padha. J.J. Thomson sabanjuré nemu tèhnik kanggo misahaké jinis-jinis atom mau lumantar asil kerjané ing gas kang kaionisasi.<ref>{{cite journal
 | last=Thomson | first=Joseph John
 | title=Rays of positive electricity
 | journal=Proceedings of the Royal Society
 | year=1913 | volume=A 89 | pages=1–20
 | url=http://web.lemoyne.edu/~giunta/canal.html
 | accessdate=2007-01-18 }}</ref>

[[Gambar:Bohr Model.svg|right|thumb|200px|[[Modhèl atom Bohr|Modhèl atom hidrogen Bohr]] kang nudhaké lumpatan èlèktron antarané orbit-orbit tetep lan mancaraké ènèrgi [[foton]] kanthi frékuènsi tinentu.]]

Sauntara iku, nalika taun 1913 fisikawan [[Niels Bohr]] nglakokaké kajian ulang modhèl atom Rutherford lan ngajokaké pendhapat yèn èlèktron-èlèktron ana ing orbit-orbit kang kakuantisasi sarta bisa mlumpat saka siji orbit menyang orbit liyané, sanajan mangkono ora bisa kanthi bébas muter spiral lumebu utawa metu sajeroning kaanan transisi.<ref>{{cite web
 | last=Stern
 | first=David P.
 | date=May 16, 2005
 | url=http://www-spof.gsfc.nasa.gov/stargaze/Q5.htm
 | title=The Atomic Nucleus and Bohr's Early Modhèl of the Atom
 | publisher=NASA Goddard Space Flight Center
 | accessdate=2007-12-20
 | archive-date=2007-08-20
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070820084047/http://www-spof.gsfc.nasa.gov/stargaze/Q5.htm
 | url-status=dead
 }}</ref> Sawijining èlèktron kudu nyerep utawa uga mancaraké sapérangan ènèrgi tinentu kanggo bisa nglakokaké transisi antarané orbit-orbit kang tetep iki. Yèn [[cahya]] saka matèri kang dipanasaké mancar lumantar prisma, dhèèwèké ngasilaké siji [[spèktrum]] multiwerna. Paningalan garis-garis spèktrum tinentu iki kasil dijlèntrèhaké déning téyori transisi orbital iki.<ref>{{cite web
 | last=Bohr | first=Niels | date=December 11, 1922
 | url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1922/bohr-lecture.html
 | title=Niels Bohr, The Nobel Prize in Physics 1922, Nobel Lecture
 | publisher=The Nobel Foundation
 | accessdate=2008-02-16 }}</ref>

Banjur ing taun 1916, [[roncèn kimia]] antar atom dijlèntrèhaké déning [[Gilbert Newton Lewis]] minangka interaksi antarané èlèktron-èlèktron atom mau.<ref>{{cite journal
 | last=Lewis | first=Gilbert N.
 | title=The Atom and the Molecule
 | journal=Journal of the American Chemical Society
 | year=1916 | volume=38 | issue=4
 | pages=762–786 | doi=10.1021/ja02261a002 }}</ref> Amarga ana tematané sipat-sipat kimiawi sajeroning tabèl périodhe kimia,<ref>{{cite book 
 | first=Eric R. | last=Scerri | year=2007
 | title=The Periodic Table | pages=205–226
 | publisher=Oxford University Press US
 | isbn=0195305736 }}</ref> kimiawan Amérika [[Irving Langmuir]] taun 1919 duwé pendhapat yèn iki bisa dijlèntrèhaké yèn èlèktron-èlèktron ing siji atom silih gegandhèngan utawa kumpul sajeroning wangun-wangun tinentu. Saklompok èlèktron diprakirakaké nglungguhi saksèt [[kelopak èlèktron]] ing saubengé inti atom.

[[Panjanjalan Stern-Gerlach]] nalika taun 1922 mènèhaké bukti luwih adoh babagan sipat-sipat kuantum atom. Nalika sakberkas atom pérak ditembakaké lumantar médhan magnèt, berkas mau kapisah-pisah selaras karo arah momèntum pojok atom (''spin''). Amarga arah spin iku acak, berkas iki diarepaké nyebar dadi sakgaris. Nanging ing kasunyatané berkas iki kapérang dadi rong pérangan, gumantung saka apa spin atom mau duwé orièntasi munggah utawa uga mudhun.<ref>{{cite journal
 | last=Scully | first=Marlan O.
 | author2=Lamb Jr., Willis E.; Barut, Asim
 | title=On the theory of the Stern-Gerlach apparatus
 | journal=Foundations of Physics
 | year=1987 | volume=17
 | issue=6 | pages=575–583
 | doi=10.1007/BF01882788 }}</ref>

Nalika taun 1926, kanthi migunakaké pamikiran [[Louis de Broglie]] yèn partikel kanthi prilaku kaya déné gelombang, Erwin Schrödinger ngrembakakaké siji modhèl atom matématis kang nggambaraké èlèktron minangka [[gelombang]] telung dhimènsi tinimbang minangka titik-titik partikel. Konsekuènsi panggunakan wangun gelombang kanggo njlèntrèhaké èlèktron iki ya iku yèn ora mungkin kanggo kanthi matématis ngétung [[posisi]] lan [[momèntum]] partikel kanthi bebarengan. Iki banjur ditepungi minangka [[prinsip kaoramesthinan]], kang dirumusaké déning [[Werner Heisenberg]] nalika taun 1926. Miturut konsèp iki, kanggo saben pangukuran siji posisi, siji wong mung bisa éntuk kisaran pangaji-pangaji probabilitas momèntum, mangkono uga suwaliké. Sanajan modhèl iki angèl kanggo divisualisasikaké, dhèwèké bisa kanthi becik njlèntrèhaké sipat-sipat atom kang kadeleng kang sadurungé ora bisa dijlèntrèhaké déning téyori ngendi waé. Mula, modhèl atom kang nggambaraké èlèktron ngupengi inti atom kaya déné planit ngupengi srengéngé diguguraké lan digantèkaké déning modhèl [[orbital atom]] ing saubengé inti ing ngendi èlèktron paling mungkin ana.<ref>{{cite web
 | last=Brown | first=Kevin | year=2007
 | url=http://www.mathpages.com/home/kmath538/kmath538.htm
 | title=The Hydrogen Atom | publisher=MathPages
 | accessdate=2007-12-21
}}</ref><ref>{{cite web
 | last=Harrison | first=David M. | year=2000
 | url=http://www.upscale.utoronto.ca/GeneralInterest/Harrison/DevelQM/DevelQM.html
 | title=The Development of Quantum Mechanics
 | publisher=University of Toronto
 | accessdate=2007-12-21 }}</ref>

[[Gambar:Mass Spectrometer Schematic.svg|right|thumb|280px|Dhiagram skéma spètromèter massa prasaja.]]

Perkembangan ing [[spèktromètri massa]] ngidinaké dilakokaké pangukuran massa atom kanthi pas. Piranti spèktromèter iki migunakaké magnèt kanggo mbélokaké trayèktori berkas ion, lan akèhé deflèksi ditemtokaké kanthi rasio massa atom tumrap muatané. Kimiawan [[Francis William Aston]] migunakaké piranti iki kanggo nuduhaké yèn isotop duwé massa kang béda. Prabédan massa antar isotop iki wujud wilangan bulat, lan dhèwèké ingaran minangka [[kaidah wilangan bulat]].<ref>{{cite journal
 | title=The constitution of atmospheric neon
 | journal=[[Philosophical Magazine]] | year=1920
 | first=Francis W. | last=Aston
 | volume=39 | issue=6 | pages=449–55 }}</ref> Panjlèntrèhan ing prabédan massa isotop iki kasil dipecahaké sawisé tinemu [[neutron]], siji partikel mawa momotan nétral kanthi massa kang mèh padha karo [[proton]], ya iku déning [[James Chadwick]] nalika taun 1932. Isotop banjur dijlèntrèhaké minangka unsur kanthi gunggung proton kang padha, nanging duwé gunggung neutron kang béda sajeroning inti atom.<ref>{{cite web
 | last=Chadwick | first=James | date=December 12, 1935
 | url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1935/chadwick-lecture.html
 | title=Nobel Lecture: The Neutron and Its Properties
 | publisher=Nobel Foundation
 | accessdate=2007-12-21 }}</ref>

Nalika taun 1950-an, ngrembakané [[panyepet partikel]] lan [[dhetèktor partikel]] ngidinaké para èlmuwan nyinaoni dhampak-dhampak saka atom kang obah kanthi ènèrgi kang dhuwur.<ref>{{cite web
 | last=Kullander | first=Sven | date=August 28, 2001
 | url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/articles/kullander/
 | title=Accelerators and Nobel Laureates
 | publisher=The Nobel Foundation
 | accessdate=2008-01-31 }}</ref> Neutron lan proton banjur dikawruhi minangka [[hadron]], ya iku komposit partikel-partikel cilik kang ingaran minangka [[kuark]]. Modhèl-modhèl standhar fisika nuklir banjur dikembangaké kanggo njelasaké sipat-sipat inti atom sajeroning babagan interaksi partikel subatom iki.<ref>{{cite web
 | author=Staff | date=October 17, 1990
 | url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1990/press.html
 | title=The Nobel Prize in Physics 1990
 | publisher=The Nobel Foundation
 | accessdate=2008-01-31 }}</ref>

Watara taun 1985, [[Steven Chu]] sarèncang ing [[Bell Labs]] ngrembakakaké siji tèhnik kanggo ngedhunaké tèmperatur atom migunakaké [[laser]]. Ing taun kang padha, saklompok èlmuwan kang diketuwai déning [[William Daniel Phillips|William D. Phillips]] kasil nyekel atom natrium sajeroning [[prangkap magnèt]]. [[Claude Cohen-Tannoudji]] banjur nggabungaké kaloro tèhnik mau kanggo ngedhemaké sapérangan cilik atom nganti sapérangan [[Kelvin|mikrokelvin]]. Iki ngidinaké èlmuwan nyinaoni atom kanthi présisi kang dhuwur banget, kang ing tembé wuri nggawa para èlmuwan nemu [[kondhènsasi Bose-Einstein]].<ref>{{cite web
 | author=Staff | date=October 15, 1997
 | url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1997/
 | title=The Nobel Prize in Physics 1997
 | publisher=Nobel Foundation
 | accessdate=2008-02-10 }}</ref>

Ing sajarahé, siji atom tunggal cilik banget kanggo dipigunakaké sajeroning aplikasi èlmiah. Nanging saiki, manéka piranti kang migunakaké siji atom tunggal logam kang digandhèngaké karo [[ligan]]-ligan organik ([[transistor èlèktron tunggal]]) wis digawé.<ref>{{cite journal
 | author=Park, Jiwoong | display-authors = etal | journal = Nature
 | year = 2002 | volume = 417 | issue = 6890 | pages=722–25
 | title = Coulomb blockade and the Kondo effect in single-atom transistors
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002Natur.417..722P
 | doi=10.1038/nature00791 | accessdate=2008-01-03 }}</ref> Manéka panlitèn wis dilakokaké kanggo mrangkap lan ngalonaké laju atom migunakaké [[pangadheman laser]] kanggo ngéntukaké pamahaman kang luwih becik ngenani sipat-sipat atom.<ref>{{cite journal
 | first=P. | last=Domokos | author2=Janszky, J.; Adam, P.
 | title=Single-atom interference method for generating Fock states 
 | journal=Physical Review a | volume=50
 | pages=3340–44 | year=1994 | doi=10.1103/PhysRevA.50.3340
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1994PhRvA..50.3340D
 | accessdate=2008-01-03 }}</ref>

== Komponèn-komponèn atom ==

=== Partikel subatom ===
{{Main|Partikel subatom}}
Sanajan wiwitané tembung ''atom'' tegesé siji partikel kang ora bisa ditugel-tugel manèh dadi partikel kang luwih cilik, sajeroning tèrminologi ngèlmu kawruh modhèren, atom kasusun saka manéka [[partikel subatom]]. Partikel-partikel panyusun atom iki ya iku [[èlèktron]], [[proton]], lan [[neutron]]. Nanging [[hidrogen|hidrogen-1]] ora duwé neutron. Mangkono uga ing [[ion hidrogen]] positif H<sup>+</sup>.

Saka kabèh partikel subatom iki, èlèktron iku kang paling ènthèng, kanthi massa èlèktron 9,11{{Esp|−31}}&nbsp;kg lan duwé momotan négatif. Ukuran èlèktron cilik banget mula durung ana tèhnik pangukuran kang bisa dipigunakaké kanggo ngukur ukurané.<ref>Demtröder (2002:39–42).</ref> Proton duwé momotan positif lan massa kaping 1.836 luwih abot tinambang èlèktron (1,6726{{Esp|−27}}&nbsp;kg). Neutron ora duwé momotan listrik lan massa bébasé kaping 1.839 massa èlèktron<ref>Woan (2000:8).</ref> atau (1,6929{{Esp|−27}}&nbsp;kg).

Sajeroning modhèl standhar fisika, proton lan neutron kapérang saka [[partikel èlemèntèr]] kang ingaran [[kuark]]. Kuark kalebu sajeroning golongan partikel [[fermion]] lan wujud salah siji saka rong bahan panyusun matèri dhasar (kang liyané ya iku [[lepton]]). Ana enem jinis kuark lan saben kuark mau duwé momotan listrik fraksional +2/3 utawa uga −1/3. Proton kapérang saka rong [[kuark|kuark munggah]] lan siji [[kuark|kuark mudhun]], nalika neutron kapérang saka siji kuark munggah lan loro kuark mudhun. Prabédan komposisi kuark iki mangaruhi prabédan massa lan momotan antarané kaloro partikel mau. Kuark rinoncé bebarengan déning [[gaya nuklir kuwat]] kang diprantarani déning [[gluon]]. Gluon iku anggota saka [[boson tolok]] kang wujud prantara gaya-gaya fisika.<ref>{{cite web
 | author=Particle Data Group | year=2002
 | url=http://www.particleadventure.org/
 | title=The Particle Adventure
 | publisher=Lawrence Berkeley Laboratory
 | accessdate=2007-01-03
}}</ref><ref>{{cite web
 | first=James
 | last=Schombert
 | date=April 18, 2006
 | url=http://abyss.uoregon.edu/~js/ast123/lectures/lec07.html
 | title=Elementary Particles
 | publisher=University of Oregon
 | accessdate=2007-01-03
 | archive-date=2011-08-30
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20110830212645/http://abyss.uoregon.edu/~js/ast123/lectures/lec07.html
 | url-status=dead
 }}</ref>

=== Inti atom ===
{{Main|Inti atom}}
[[Gambar:Binding energy curve - common isotopes.svg|thumb|350px|[[Ènèrgi pangiketan]] kang dibutuhaké déning nukleon kanggo lolos saka inti ing manéka isotop.]]<!-- A brief explanation is provided here because 'binding energy' is not explained until the end of the setion. -->

Inti atom kapérang saka proton lan neutron kang karoncé bebarengan ing punjer atom. Sacara kolèktif, proton lan neutron mau diarani [[nukleon]] (partikel panyusun inti). Dhiamèter inti atom watara 10<sup>−15</sup> tekan 10<sup>−14</sup>m.<ref>{{cite book
|last=
|first=
|authorlink=
|title= Basic Knowledge of Radiation and Radioisotopes (Scientific Basis, Safe Handling of Radioisotopes and Radiation Protection)
|year= 2005
|publisher= Japan Radioisotope Association
|location=
|id= ISBN 4-89073-170-9 C2040
}}</ref> Driji-driji inti diprakirakaké padha karo
<math>\begin{smallmatrix}1,07 \sqrt[3]{A}\end{smallmatrix}</math>&nbsp;&nbsp;[[femtometer|fm]], kanthi ''A'' iku gunggung nukleon.<ref>Jevremovic (2005:63).</ref> Iki cilik banget dibandhingaké karo driji-driji atom. Nukleon-nukleon mau karoncé bebarengan déning gaya silih tarik potènsial kang ingaran [[gaya kuwat résidual]]. Ing let luwih cilik saka 2,5 fm, gaya iki luwih kuwat saka [[gaya èlèktrostatik]] kang njalari proton silih tolak.<ref name=pfeffer>Pfeffer (2000:330–336).</ref>

Atom saka [[unsur kimia]] kang padha duwé gunggung proton kang padha, ingaran [[nomer atom]]. Sawijining unsur bisa duwé gunggung neutron kang manéka variasiné. Variasi iki ingaran minangka [[isotop]]. Gunggung proton lan neutron siji atom bakal nemtokaké [[nuklida]] atom mau, éwadéné gunggung neutron rélatif marang gunggung proton bakal nemtokaké stabilitas inti atom, kanthi isotop unsur tinentu bakal nglakokaké [[paluruhan radhioaktif]].<ref>{{cite web
 | last=Wenner | first=Jennifer M. | date=October 10, 2007
 | url=http://serc.carleton.edu/quantskills/methods/quantlit/RadDecay.html
 | title=How Does Radioactive Decay Work?
 | publisher=Carleton College | accessdate=2008-01-09 }}</ref>

Neutron lan proton iku rong jinis [[fermion]] kang béda. [[Asas pangecualian Pauli]] nglarang anané fermion kang ''idhèntik'' (kaya déné umpamané proton gandha) nglungguhi siji kaanan fisik kuantum kang padha ing wektu kang padha. Mula saka iku, saben proton sajeroning inti atom kuduné nglungguhi kaanan kuantum kang béda karo aras ènèrginé dhéwé-dhéwé. Asas Pauli iki uga lumaku kanggo neutron. Palarangan iki ora lumaku kanggo proton lan neutron kang nglungguhi kaanan kuantum kang padha.<ref name="raymond"/>

Kanggo atom kanthi nomer atom kang cendhèk, inti atom kang duwé gunggung proton luwih akèh saka neutron duwé potènsi tiba menyang kaanan ènèrgi kang luwih cendhèk lumantar paluruhan radhioaktif kang njalari gunggung proton lan neutron imbang. Mula saka iku, atom kanthi gunggung proton lan neutron kang imbang luwih stabil lan ora bakal ngluruh. Nanging, kanthi ningkaté nomer atom, gaya silih tulak antar proton agawé inti atom mbutuhaké proporsi neutron kang luwih dhuwur manèh kanggo njaga stabilitasé. Ing inti kang paling abot, rasio neutron per proton kang diperlokaké kanggo njaga stabilitasé bakal mundhak dadi 1,5.<ref name="raymond"/>

[[Gambar:Wpdms physics proton proton chain 1.svg|right|thumb|200px|Gambaran prosès fusi nuklir kang ngasilaké inti deuterium (kapérang saka siji proton lan siji neutron). Sawijining [[positron]] (e<sup>+</sup>) dipancaraké bebarengan karo [[neutrino]] èlèktron.]]

Gunggung proton lan neutron ing inti atom bisa diowahi, sanajan iki merlokaké ènèrgi kang dhuwur banget amarga gaya atraksiné kang kuwat. [[Fusi nuklir]] dumadi nalika akèh partikel atom padha nggabung minangka inti kang luwih abot. Minangka conto, ing inti Srengéngé, proton merlokaké ènèrgi watara 3–10 keV kanggo ngatasi gaya silih tulak antar pepadhané lan nggabung dadi sakinti.<ref>{{cite web
 | last=Mihos | first=Chris | date=July 23, 2002
 | url=http://burro.cwru.edu/Academics/Astr221/StarPhys/coulomb.html
 | title=Overcoming the Coulomb Barrier
 | publisher=Case Western Reserve University
 | accessdate=2008-02-13 }}</ref> [[Fisi nuklir]] wujud walikan saka prosès fusi. Ing fisi nuklir, inti dipecah dadi rong inti kang luwih cilik. Iki lumrahé dumadi lumantar paluruhan radhioaktif. Inti atom uga bisa diowahi lumantar panémbakan partikel subatom kanthi ènèrgi dhuwur. Yèn iki ngowahi gunggung proton sajeroning inti, atom mau bakal malih unsuré.<ref>{{cite web
 | author=Staff
 | date=March 30, 2007
 | url=http://www.lbl.gov/abc/Basic.html
 | title=ABC's of Nuclear Science
 | publisher=Lawrence Berkeley National Laboratory
 | accessdate=2007-01-03
 | archive-date=2006-12-05
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061205215708/http://www.lbl.gov/abc/Basic.html
 | url-status=dead
 }}</ref><ref>{{cite web
 | first=Arjun | last=Makhijani | author2=Saleska, Scott
 | date=March 2, 2001
 | url=http://www.ieer.org/reports/n-basics.html
 | title=Basics of Nuclear Physics and Fission
 | publisher=Institute for Energy and Environmental Research 
 | accessdate=2007-01-03
}}</ref>

Yèn massa inti sawisé dumadiné réaksi fusi luwih cilik tinimbang gunggung massa partikel awal panyusuné, mula prabédan iki disebabaké déning pangeculan pancaran ènèrgi (umpamané [[sinar gamma]]), kaya déné kang tinemu ing rumus [[E=mc²|kasetaran massa-ènèrgi]] [[Einstein]], ''E''&nbsp;=&nbsp;''mc''<sup>2</sup>, kanthi ''m'' iku massa kang ilang lan ''c'' iku [[karikatan cahya]]. Dhéfisit iki wujud péranganing [[ènèrgi pangiketan]] inti kang anyar.<ref>Shultis ''et al.'' (2002:72–6).</ref>

Fusi rong inti kang ngasilaké inti kang luwih gedhé kanthi nomer atom luwih cendhèk tinimbang [[wesi]] lan [[nikel]] (gunggung total nukleon padha karo 60) lumrahé asifat [[èksotèrmik]], kang tegesé yèn prosès iki ngeculaké ènèrgi.<ref>{{cite journal
 | last = Fewell | first = M. P.
 | title=The atomic nuclide with the highest mean binding energy
 | journal=[[American Journal of Physics]]
 | year=1995 | volume=63 | issue=7 | pages=653–58
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1995AmJPh..63..653F
 | accessdate = 2007-02-01
 | doi=10.1119/1.17828 }}</ref> Prosès pangeculan ènèrgi iki kang agawé fusi nuklir ing [[lintang]] bisa dipertahanaké. Kanggo inti kang luwih abot, ènèrgi pangiketan per [[nukleon]] sajeroning inti wiwit tansaya medhun. Iki ateges yèn prosès fusi bakal asifat [[èndotèrmik]].<ref name="raymond">{{cite web
 | last=Raymond
 | first=David
 | date=April 7, 2006
 | url=http://physics.nmt.edu/~raymond/classes/ph13xbook/node216.html
 | title=Nuclear Binding Energies
 | publisher=New Mexico Tech
 | accessdate=2007-01-03
 | archive-date=2002-12-01
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20021201030437/http://physics.nmt.edu/~raymond/classes/ph13xbook/node216.html
 | url-status=dead
 }}</ref>

=== Méga èlèktron ===
{{Main|Orbital atom|Konfigurasi èlèktron}}

[[Gambar:Potential energy well.svg|200px|right|thumb|Sumur potènsial kang nuduhaké ènèrgi minimum ''V''(''x'') kang diperlokaké kanggo nggayuh saben posisi ''x''. Sawijining partikel kanthi ènèrgi ''E'' diwatesi ing kisaran posisi antara ''x''<sub>1</sub> lan ''x''<sub>2</sub>.]]
Èlèktron sajeroning siji atom ditarik déning proton sajeroning inti atom lumantar [[gaya èlèktromagnètik]]. Gaya iki ngiket èlèktron sajeroning sumur potènsi èlèktrostatik ing saubengé inti. Iki duwé teges yèn ènèrgi njaba diperlokaké supaya èlèktron bisa lolos saka atom. Saya cerak siji èlèktron menyang njero inti, saya gedhé gaya atraksiné, saéngga èlèktron kang ana cerak karo punjer sumur potènsi mbutuhaké ènèrgi kang luwih gedhé kanggo lolos.

Èlèktron, padha karo partikel liyané, duwé sipat kaya déné partikel uga kaya déné gelombang (dualisme gelombang-partikel). Méga èlèktron iku siji tlatah sajeroning sumur potènsi ing ngendi saben èlèktron ngasilaké sajinis gelombang meneng (ya iku gelombang kang ora obah rélatif marang inti) telung dhimènsi. Prilaku iki ditemtokaké déning [[orbital atom]], ya iku siji fungsi matématika kang ngétung probabilitas siji èlèktron bakal mijil ing siji lokasi tinentu nalika posisiné diukur.<ref>{{cite journal
 | last=Mulliken | first=Robert S.
 | title=Spectroscopy, Molecular Orbitals, and Chemical Bonding
 |journal=[[Science]]  | year=1967
 | volume=157 | issue=3784 | pages=13–24
 | doi=10.1126/science.157.3784.13
 | pmid=5338306 }}</ref> Mung bakal ana siji hmpunan orbital tinentu kang ana ing saubengé inti, amarga pola-pola gelombang liyané bakal kanthi rikat ngluruh dadi wangun kang luwih stabil.<ref name=Brucat>{{cite web | last=Brucat | first=Philip J. | year=2008 | url=http://www.chem.ufl.edu/~itl/2045/lectures/lec_10.html | title=The Quantum Atom | publisher=University of Florida | accessdate=2007-01-04 | archive-date=2006-12-07 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061207032136/http://www.chem.ufl.edu/~itl/2045/lectures/lec_10.html | url-status=dead }}</ref>

[[Gambar:AOs-1s-2pz.png|right|250px|thumb|Fungsi gelombang saka limang orbital atom pisanan. Telu orbital 2p ngatonaké siji babagan simpul.]]

Saben orbital atom siluh korèspondhèn marang [[aras ènèrgi]] èlèktron tinentu. Èlèktron bisa malih kahanané menyang aras ènèrgi kang luwih dhuwur kanthi nyerep siji [[foton]]. Saliyané bisa munggah nuju aras ènèrgi kang luwih dhuwur, siji èlèktron bisa uga medhun menyang kaanan ènèrgi kang luwih cendhèk kanthi mancaraké ènèrgi kang turah minangka foton.<ref name=Brucat/>

Ènèrgi kang diperlokaké kanggo ngeculaké utawa uga nambah siji èlèktron (ènèrgi pangiketan èlèktron) iku luwih cilik tinimbang ènèrgi pangiketan nukleon. Minangka contoné, mung diperlokaké 13,6&nbsp;eV kanggo ngeculaké èlèktron saka atom hidrogen.<ref>{{cite web
 | last=Herter | first=Terry | year=2006
 | url=http://astrosun2.astro.cornell.edu/academics/courses/astro101/herter/lectures/lec08.htm
 | title=Lecture 8: The Hydrogen Atom
 | publisher=Cornell University | accessdate=2008-02-14 }}</ref> Bandhingna karo ènèrgi kang gedhéné 2,3&nbsp;MeV kang diperlokaké kanggo mecah inti [[deuterium]].<ref>{{cite journal
 | last=Bell | first=R. E. | author2=Elliott, L. G.
 | title=Gamma-Rays from the Reaction H<sup>1</sup>(n,γ)D<sup>2</sup> and the Binding Energy of the Deuteron
 |journal=[[Physical Review]] | year=1950
 | volume=79 | issue=2 | pages=282–285
 | doi=10.1103/PhysRev.79.282 }}</ref> Atom kanthi momotan listrik nétral amarga gunggung proton lan èlèktroné kang padha. Atom kang kakurangan utawa uga kaluwihan èlèktron ingaran minangka [[ion]]. Èlèktron kang ana ing paling njaba saka inti bisa ditransfer utawa uga dibagi menyang atom paling cerak liyané. Kanthi cara iki, atom bisa silih [[roncèn kimia|karoncé]] minangka [[molekul]].<ref>Smirnov (2003:249–72).</ref>

== Sifat-sipat ==

=== Sifat-sipat nuklir ===
{{Main|Isotop|Isotop stabil}}
Adhedhasar dhéfinisi, rong atom kanthi gunggung ''proton'' kang idhentik ing intiné kalebu sajeroning [[unsur kimia]] kang padha. Atom kanthi gunggung proton padha nanging kanthi gunggung ''neutron'' béda iku loro isotop béda saka siji unsur kang padha. Minangka contoné, kabèh hidrogen duwé proton siji, nanging ana siji isotop hidrogen kang ora duwé neutron ([[hidrogen|hidrogen-1]]), siji isotop kang duwé siji neutron ([[deuterium]]), loro neutron ([[tritium]]), lsp. Hidrogen-1 iku wangun isotop hidrogen kang paling umum. Sok-sok dhèwèké diarani protium.<ref>{{cite web
 | last=Matis
 | first=Howard S.
 | date=August 9, 2000
 | url=http://www.lbl.gov/abc/wallchart/chapters/02/3.html
 | title=The Isotopes of Hydrogen
 | work=Guide to the Nuclear Wall Chart
 | publisher=Lawrence Berkeley National Lab
 | accessdate=2007-12-21
 | archive-date=2007-12-18
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071218153548/http://www.lbl.gov/abc/wallchart/chapters/02/3.html
 | url-status=dead
 }}</ref> Kabèh isotop unsur kang duwé nomer atom luwih gedhé saka 82 asifat radhioaktif.<ref name=sills>Sills (2003:131–134).</ref><ref name=dume>{{cite news
 | last=Dumé | first=Belle | date=April 23, 2003
 | title=Bismuth breaks half-life record for alpha decay
 | publisher=Physics World
 | url=http://physicsworld.com/cws/article/news/17319
 | accessdate=2007-12-21 }}</ref>

Saka watara 339 nuklida kang kawangun kanthi alami ing [[Bumi]], 269 ing antarané durung tau kadeleng ngluruh.<ref>{{cite web
 | last=Lindsay
 | first=Don
 | date=July 30, 2000
 | url=http://www.don-lindsay-archive.org/creation/isotope_list.html
 | title=Radioactives Missing From The Earth
 | publisher=Don Lindsay Archive
 | accessdate=2007-05-23
 }}{{Pranala mati|date=July 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Ing unsur kimia, 80 saka unsur kang dikawruhi duwé siji utawa luwih [[isotop stabil]]. Unsur [[teknesium|43]], [[prometium|63]], lan kabèh unsur luwih dhuwur saka [[bismut|83]] ora duwé isotop stabil. Pitulikur unsur mung duwé siji isotop stabil, nalika gunggung isotop stabil kang paling akèh kadeleng ing unsur [[timah]] kanthi 10 jinis isotop stabil.<ref name=CRC>CRC Handbook (2002).</ref>

=== Massa ===
{{Main|Massa atom|Bobot atom}}
Amarga mayoritas massa atom asalé saka proton dan neutron, gunggung sakabèhé partikel iki sajeroning atom diarani [[nomer massa]]. Massa atom ing kaanan meneng asring dièksprèsikaké migunakaké [[ékan massa atom]] (u) kang uga diarani dalton (Da). Ékan iki didhéfinisikaké minangka saprarolas massa atom [[karbon-12]] nétral, kang kira-kira gedhéné 1,66{{Esp|−27}}&nbsp;kg.<ref name=iupac/> [[Hidrogen|Hidrogen-1]] kang wujud isotop paling ènthèng hidrogen duwé bobot atom 1,007825&nbsp;u.<ref>{{cite web
 | last=Chieh
 | first=Chung
 | date=January 22, 2001
 | url=http://www.science.uwaterloo.ca/~cchieh/cact/nuctek/nuclideunstable.html
 | title=Nuclide Stability
 | publisher=University of Waterloo
 | accessdate=2007-01-04
 | archive-date=2007-08-30
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070830110015/http://www.science.uwaterloo.ca/~cchieh/cact/nuctek/nuclideunstable.html
 | url-status=dead
 }}</ref> Atom duwé massa kang kira-kira padha karo nomer massané dipingké ékan massa atom.<ref>{{cite web
 | url=http://physics.nist.gov/cgi-bin/Compositions/stand_alone.pl?ele=&ascii=html&isotype=some
 | title=Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements
 | publisher=National Institute of Standards and Technology
 | accessdate=2007-01-04 }}</ref> Atom stabil kang paling abot ya iku timbal-208,<ref name=sills/> kanthi massa 207,9766521&nbsp;u.<ref>{{cite journal | last=Audi | first=G. | author2=Wapstra, A. H.; Thibault C. | title=The Ame2003 atomic mass evaluation (II) | journal=[[Nuclear Physics A]] | year=2003 | volume=729 | pages=337–676 | url=http://www.nndc.bnl.gov/amdc/web/masseval.html | accessdate=2008-02-07 | doi=10.1016/j.nuclphysa.2003.11.003 | archive-date=2008-09-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080916155656/http://www.nndc.bnl.gov/amdc/web/masseval.html | url-status=dead }}</ref>

Para kimiawan lumrahé migunakaké ékan [[mol]] kanggo nyatakaké gunggung atom. Sak mol didhéfinisikaké minangka gunggung atom kang ana ing 12 gram persis karbon-12. Gunggung iki ya iku watara 6,022{{Esp|23}}, kang ditepungi uga kanthi jeneng [[tetapan Avogadro]]. Kanthi mangkono siji unsur kanthi massa atom 1 u bakal duwé sak mol atom kang massané 0,001&nbsp;kg. Minangka conto, [[Karbon]] duwé massa atom 12 u, saéngga sak mol karbon atom duwé massa 0,012&nbsp;kg.<ref name=iupac>Mills ''et al.'' (1993).</ref>

=== Ukuran ===
{{Main|Driji-driji atom}}
Atom ora duwé watesan njaba kang cetha, saéngga dhimènsi atom lumrahé didhèskripsikaké minangka let antarané loro inti atom nalika loro atom silih gabung bebarengan sajeroning [[Roncèn kimia]]. Driji-driji iki manéka variasi gumantung marang jinis atom, jinis roncèn kang kalibat, gunggung atom ing saubengé, lan spin atom.<ref>{{cite journal
 | last = Shannon | first = R. D. 
 | title=Revised effective ionic radii and systematic studies of interatomic distances in halides and chalcogenides
 | journal=[[Acta Crystallographica]], Section a
 | year=1976 | volume=32  | pages=751
 | url=http://journals.iucr.org/a/issues/1976/05/00/issconts.html
 | accessdate=2007-01-03
 | doi=10.1107/S0567739476001551 }}</ref> Ing [[tabèl périodhik]] unsur-unsur, driji-driji atom bakal ''cenderung'' mundhak sairing karo ningkaté périodhe (ndhuwur medhun). Suwaliké driji-driji atom bakal ''cenderung'' mundhak sairing karo medhuné nomer golongan (tengen mangiwa).<ref>{{cite web
 | last=Dong
 | first=Judy
 | year=1998
 | url=http://hypertextbook.com/facts/MichaelPhillip.shtml
 | title=Diameter of an Atom
 | publisher=The Physics Factbook
 | accessdate=2007-11-19
 | archive-date=2007-11-04
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071104160920/http://hypertextbook.com/facts/MichaelPhillip.shtml
 | url-status=dead
 }}</ref> Mula, atom kang paling cilik iku hélium kanthi driji-driji 32&nbsp;[[Pikometer|pm]], nalika kang gedhé dhéwé iku [[sésium]] kanthi driji-driji 225&nbsp;pm.<ref>Zumdahl (2002).</ref> Dhimènsi iki maèwu-èwu luwih cilik saka gelombang [[cahya]] (400–700&nbsp;[[nanometer|nm]]), saéngga atom ora bisa dideleng migunakaké mikroskop optik biyasa. Nanging, atom bisa dideleng migunakaké [[mikroskop gaya atom]].

Ukuran atom cilik banget, semono ciliké amba sak lèr rambut bisa nampung watara 1 yuta atom karbon.<ref>{{cite web
 | author=Staff | year=2007
 | url=http://oregonstate.edu/terra/2007winter/features/nanotech.php
 | title=Small Miracles: Harnessing nanotechnology
 | publisher=Oregon State University
 | accessdate=2007-01-07 }}—describes the width of a human hair as 10<sup>5</sup>&nbsp;nm and 10 carbon atoms as spanning 1&nbsp;nm.</ref> Saktètès banyu uga ngandhut watara 2{{Esp|21}} atom oksigèn.<ref>Padilla ''et al.'' (2002:32)—"There are 2,000,000,000,000,000,000,000 (that's 2&nbsp;sextillion) atoms of oxygen in one drop of water—and twice as many atoms of hydrogen."</ref> [[Intan]] sak karat kanthi massa 2{{Esp|-4}}&nbsp;kg ngandhut watara 10<sup>22</sup> atom karbon.<ref group=catatan>Sak karat padha karo 200 miligram. Adhedhasar dhéfinisi, karbon-12 duwé 0,012 kg per mol. [[Tetapan Avogadro]] watara 6{{Esp|23}}&nbsp;atom per mol.</ref> Yèn siji apel digedhèkaké nganti saukuran gedhéné Bumi, mula atom sajeroning apel mau bakal katon gedhéné padha ukuran apel awal mau.<ref>Feynman (1995).</ref>

=== Paluruhan radhioaktif ===
{{Main|Paluruhan radhioaktif}}

[[Gambar:Isotopes and half-life 1.PNG|right|300px|thumb|Dhiagram iki nuduhaké wektu paro (T<sub>½</sub>) sapérangan isotop kanthi gunggung proton Z lan gunggung proton N (sajeroning ékan dhetik).]]
Saben unsur duwé siji utawa luwih isotop kanthi inti ora stabil kang bakal ngalami paluruhan radhioaktif, njalari inti ngeculaké partikel utawa uga radhiasi èlèktromagnètik. Radhioaktivitas bisa dumadi nalika driji-driji inti gedhé banget dibandhingaké karo driji-driji gaya kuwat (mung dumadi ing let watara 1 fm).<ref name=splung>{{cite web
 | url=http://www.splung.com/content/sid/5/page/radioactivity
 | title=Radioactivity | publisher=Splung.com
 | accessdate=2007-12-19 }}</ref>

Wangun-wangun paluruhan radhioaktif kang paling umum ya iku:<ref>L'Annunziata (2003:3–56).</ref><ref>{{cite web
 | last=Firestone
 | first=Richard B.
 | date=May 22, 2000
 | url=http://isotopes.lbl.gov/education/decmode.html
 | title=Radioactive Decay Modes
 | publisher=Berkeley Laboratory
 | accessdate=2007-01-07
 | archive-date=2006-09-29
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20060929111801/http://isotopes.lbl.gov/education/decmode.html
 | url-status=dead
 }}</ref>
* [[Paluruhan alfa]], dumadi nalika siji inti mancaraké partikel alfa (inti hélium kang kapérang saka rong proton lan rong neutron). Asil peluruhan iki wujud unsur anyar kanthi [[nomer atom]] kang luwih cilik.
* [[Paluruhan beta]], diatur déning [[gaya lemah]], lan diasilaké déning transformasi neutron dadi proton, uawa uga proton dadi neutron. Transformasi neutron dadi proton bakal ditutaké déning èmisi siji èlèktron lan siji [[antineutrino]], nalika transformasi proton dadi neutron ditutaké déning èmisi siji [[positron]] lan siji [[neutrino]]. Èmisi èlèktron utawa uga èmisi positron ingaran minangka partikel beta. Paluruhan beta bisa ngundhakaké uga ngedhunaké nomer atom inti gunggungé siji.
* [[Paluruhan gama]], diasilaké déning owah-owahan ing aras ènèrgi inti menyang kaanan kang luwih cendhak, njalari èmisi radhiasi èlèktromagnètik. Iki bisa dumadi sawisé èmisi partikel alfa utawa uga beta saka paluruhan radhioaktif.

Jinis-jinis [[paluruhan radhioaktif]] liyané kang luwih arang ngambah pangeculan neutron lan proton saka inti, èmisi punjul siji [[partikel beta]], utawa uga paluruhan kang ngakibataké prodhuksi èlèktron kanthi karikatan dhuwur kang dudu sinar beta, lan prodhuksi foton kanthi ènèrgi dhuwur kang dudu sinar gama

Saben isotop radhioaktif duwé karakteristik périodhe wektu paluruhan ([[wektu paro]]) kang wujud suwéné wektu kang diperlokaké déning setengah gunggung sampel kanggo ngluruh entèk. Prosès paluruhan asifat èksponènsial, saéngga sawisé loro wektu paro, mung bakal kasisa 25% isotop.<ref name=splung/>

=== Momèn magnètik ===
{{Main|Momèn dipol magnètik èlèktron|Momèn magnètik nuklir}}
Saben partikel èlemèntèr duwé sipat mékanika kuantum intrinsik kang ditepungi kanthi jeneng [[spin]]. Spin duwé analogi karo [[momèntum pojok]] siji objèk kang mubeng ing [[punjer massa]]né, sanajan kanthi kaku partikel ora duwé prilaku kaya mangkéné iki. Spin diukur sajeroning ékan [[tetapan Planck]] karédhuksi (ħ), kanthi èlèktron, proton, lan neutron sakabèhé duwé spin ½&nbsp;ħ, utawa "spin-½". Sajeroning atom, èlèktron kang obah ing saubengé [[inti atom]] saliyané duwé [[spin]] uga duwé [[momèntum pojok orbital]], nalika inti atom duwé momèntum pojok uga amarga spin nukliré dhéwé.<ref>{{cite web
 | last=Hornak | first=J. P. | year=2006
 | url=http://www.cis.rit.edu/htbooks/nmr/chap-3/chap-3.htm
 | title=Chapter 3: Spin Physics | work=The Basics of NMR
 | publisher=Rochester Institute of Technology
 | accessdate=2007-01-07 }}</ref>

[[Médhan magnèt]] kang diasilaké déning siji atom (ingaran [[momèn magnètik]]) ditemtokaké déning kombinasi manéka jinis momèntum pojok iki. Nanging, kontribusi kang gedhé dhéwé tetep asalé saka spin. Amarga èlèktron manut [[asas pengecualian Pauli]], yiku ora ana loro èlèktron kang bisa tinemu ing [[kaanan kuantum]] kang padha, pasangan èlèktron kang karoncé siji lan sijiné duwé spin kang lelawanan, kanthi siji mawa spin munggah, lan kang sijiné manèh mawa spin mudhun. Kaloro spin kang lelawanan iki bakal silih nétralaké, saéngga momèn dipol magnètik totalé dadi nol ing sapérangan atom kanthi gunggung èlèktron genep.<ref name=schroeder>{{cite web
 | last=Schroeder
 | first=Paul A.
 | date=February 25, 2000
 | url=http://www.gly.uga.edu/schroeder/geol3010/magnetics.html
 | title=Magnetic Properties
 | publisher=University of Georgia
 | accessdate=2007-01-07
 | archive-date=2007-04-29
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070429150216/http://www.gly.uga.edu/schroeder/geol3010/magnetics.html
 | url-status=dead
 }}</ref>

Ing atom kanthi èlèktron ganjil kaya déné [[wesi]], anané èlèktron kang ora duwé pasangan njalari atom mau asifat [[féromagnètik]]. Orbital-orbital atom ing saubengé atom mau silih tumpang tindhih lan pamudhunan kaanan ènèrgi digayuh nalika spin èlèktron kang ora duwé pasangan kasusun silih sajajar. Prosès iki ingaran minangka [[interaksi ijolan]]. Nalika momèn magnètik atom féromagnètik kasusun silih sajajar, bahan kang kasusun déning atom iki bisa ngasilaké médhan makroskopis kang bisa didhetèksi. Bahan-bahan kang asifat [[paramagnètisme|paramagnètik]] duwé atom kanthi momèn magnètik kang kasusun acak, saéngga ora ana médhan magnèt kang diasilaké. Nanging, momèn magnètik saben atom indhividu mau bakal kasusun silih sajajar nalika diwènèhi médhan magnèt.<ref name=schroeder/><ref>{{cite web
 | last=Goebel | first=Greg
 | date=September 1, 2007
 | url=http://www.vectorsite.net/tpqm_04.html
 | title=<nowiki>[4.3]</nowiki> Magnetic Properties of the Atom
 | work=Elementary Quantum Physics
 | publisher=In The Public Domain website
 | accessdate=2007-01-07
}}</ref>

Inti atom uga bisa duwé spin. Lumrahé spin inti kasusun kanthi acak amarga [[kasetimbangan tèrmal]]. Nanging, kanggo unsur-unsur tinentu (kaya déné [[xenon|xenon-129]]), iku mungkin kanggo molarisasi kaanan spin nuklir kanthi signifikan saéngga spin-spin mau kasusun silih sajajar kanthi arah kang padha. Kondhisi iki ingaran minangka hiperpolarisasi. Fénoména iki duwé aplikasi kang wigati sajeroning [[pancitraan résonansi magnètik]].<ref>{{cite journal
 | last=Yarris
 | first=Lynn
 | title=Talking Pictures
 | journal=Berkeley Lab Research Review
 | date=Spring 1997
 | url=http://www.lbl.gov/Science-Articles/Research-Review/Magazine/1997/story1.html
 | accessdate=2008-01-09
 | archive-date=2008-01-13
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080113104939/http://www.lbl.gov/Science-Articles/Research-Review/Magazine/1997/story1.html
 | url-status=dead
 }}</ref><ref>Liang and Haacke (1999:412–26).</ref>

=== Aras-aras ènèrgi ===
{{Main|Aras ènèrgi|Garis spèktrum atom}}
Nalika siji èlèktron karoncé ing siji atom, dhèwèké duwé [[ènèrgi potènsial]] kang bebandhing kuwalik marang let èlèktron marang inti. Iki diukur déning gedhéné ènèrgi kang diperlokaké kanggo ngeculaké èlèktron saka atom lan lumrahé dièksprèsikaké kanthi satuwan [[èlèktronvolt]] (eV). Sajeroning modhèl mékanika kuantum, èlèktron-èlèktron kang karoncé mung bisa nglungguhi sak sèt kaanan kang punjeré ing inti, lan saben kaanan silih korèspondhènsi marang aras ènèrgi tinentu. Kaanan ènèrgi paling asor siji èlèktron kang karoncé ingaran minangka kaanan dhasar, nalika kaanan ènèrgi kang luwih dhuwur ingaran minangka kaanan kaèksitasi.<ref>{{cite web | last=Zeghbroeck | first=Bart J. Van | year=1998 | url=http://physics.ship.edu/~mrc/pfs/308/semicon_book/eband2.htm | title=Energy levels | publisher=Shippensburg University | accessdate=2007-12-23 | archive-date=2005-01-15 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050115030639/http://physics.ship.edu/~mrc/pfs/308/semicon_book/eband2.htm | url-status=dead }}</ref>

Supaya siji èlèktron bisa mlumpat saka siji kaanan menyang kaanan liyané, dhèwèké kudu nyerep utawa mancaraké [[foton]] ing ènèrgi kang selaras karo prabédan ènèrgi potènsial antar rong aras mau. Ènèrgi foton kang dipancaraké iku sebandhing karo [[frékuènsi]]né.<ref>Fowles (1989:227–233).</ref> Saben unsur duwé spèktrum karakteristiké dhéwé-dhéwé. Iki gumantung marang momotan inti, subklopak kang kaisi karo èlèktron, interaksi èlèktromagnètik antar èlèktron, lan faktor-faktor liyané.<ref>{{cite web
 | last=Martin | first=W. C.
 | author2=Wiese, W. L. | year=2007
 | url=http://physics.nist.gov/Pubs/AtSpec/
 | title=Atomic Spectroscopy: A Compendium of Basic Ideas, Notation, Data, and Formulas
 | publisher=National Institute of Standards and Technology
 | accessdate=2007-01-08 }}</ref>

[[Gambar:Fraunhofer lines.svg|right|thumb|300px|Conto garis absorpsi spèktrum.]]

Nalika siji spèktrum ènèrgi kang sambung terus dipancaraké liwat siji gas utawa uga plasma, sapérangan foton diserep déning atom, njalari èlèktron pindhah aras ènèrgi. Èlèktron kang kaèksitasi bakal kanthi spontan mancaraké ènèrgi iki minangka foton lan tiba manèh menyang aras ènèrgi kang luwih cendhèk. Mula saka iku, atom duwé prilaku kaya déné bahan panyaring kang bakal minangka sadhèrètan [[pita absorpsi]]. Pangukuran [[spèktroskopi]] marang kekuwatan lan amba [[pita spèktrum]] ngidinaké panemton komposisi lan sipat-sipat fisika siji dat.<ref>{{cite web
 | url=http://www.avogadro.co.uk/light/bohr/spectra.htm
 | title=Atomic Emission Spectra — Origin of Spectral Lines
 | publisher=Avogadro Web Site
 | accessdate=2006-08-10
 | archive-date=2006-02-28
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20060228231025/http://www.avogadro.co.uk/light/bohr/spectra.htm
 | url-status=dead
 }}</ref>

Pangamatan cermat ing garis-garis spèktrum nuduhaké yèn sapérangan ngétokaké anané pamisahan alus. Iki dumadi amarga [[kopling spin-orbit]] kang wujud interaksi antarané spin karo obahing èlèktron paling njaba.<ref>{{cite web
 | last=Fitzpatrick | first=Richard
 | date=February 16, 2007
 | url=http://farside.ph.utexas.edu/teaching/qm/lectures/node55.html
 | title=Fine structure
 | publisher=University of Texas at Austin 
 | accessdate=2008-02-14 }}</ref> Nalika siji atom ana sajeroning médhan magnèt èksternal, garis-garis spèktrum kapisah dadi telu komponèn utawa luwih. Iki ingaran minangka [[èfèk Zeeman]]. Èfèk Zeeman disebabaké déning interaksi médhan magnèt karo momèn magnètik atom lan èlèktroné. Sapérangan atom bisa duwé akèh [[konfigurasi èlèktron]] kanthi aras ènèrgi kang padha, saéngga bakal katon minangka siji garis spèktrum. Interaksi médhan magnèt karo atom bakal nggèsèr konfigurasi-konfigurasi èlèktron nuju aras ènèrgi kang béda sithik, njalari garis spèktrum dhobel.<ref>{{cite web
 | last=Weiss | first=Michael | year=2001
 | url=http://math.ucr.edu/home/baez/spin/node8.html
 | title=The Zeeman Effect
 | publisher=University of California-Riverside
 | accessdate=2008-02-06
}}</ref> Anané [[médhan listrik]] èksternal bisa njalari pamisahan lan panggèsèran garis spèktrum kanthi ngowahi aras ènèrgi èlèktron. Fénoména iki ingaran minangka [[èfèk Stark]].<ref>Beyer (2003:232–236).</ref>

=== Valènsi lan prilaku roncèn ===
{{Main|Valensi (kimia)|Roncèn kimia}}
Klopak utawa kulit èlèktron paling njaba siji atom sajeroning kaanan kang ora kakombinasi diarani klopak valènsi lan èlèktron sajeroning klopak mau diarani [[èlèktron valènsi]]. Gunggung èlèktron valènsi nemtokaké prilaku [[roncèn kimia|roncèn]] atom mau karo atom liyané. Atom ''cenderung'' réaksi karo siji lan sijiné lumantar pangisian (utawa uga pangosongan) èlèktron valènsi paling njaba atom.<ref>{{cite web
 | last=Reusch | first=William | date=July 16, 2007
 | url=http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/intro1.htm
 | title=Virtual Textbook of Organic Chemistry
 | publisher=Michigan State University
 | accessdate=2008-01-11 }}</ref> Roncèn kimia bisa dideleng minangka transfer èlèktron saka siji atom menyang atom liyané, kaya déné kang kadeleng ing [[natriyum klorida]] lan garam-garam ionik liyané. Nanging, akèh uga unsur kang nuduhaké prilaku valènsi gandha, utawa kacendrungan mbagi èlèktron kanthi gunggung kang béda ing senyawa kang béda. Saéngga, [[roncèn kimia]] antarané unsur-unsur iki ''cenderung'' wujud pambagéyan èlèktron tinimbang transfer èlèktron. Contoné ngambah unsur karbon sajeroning [[senyawa organik]].<ref>{{cite web |url=http://www.chemguide.co.uk/atoms/bonding/covalent.html |title=Covalent bonding-Single bonds |publisher=chemguide |year=2000}}</ref>

[[Unsur kimia|Unsur-unsur kimia]] asring ditampilaké sajeroning [[tabèl pèriodhik]] kang nampilaké sipat-sipat kimia siji unsur kang duwé pola. Unsur-unsur kanthi gunggung èlèktron valènsi kang padha diklompokaké kanthi vèrtikel (ingaran golongan). Unsur-unsur ing pérangan paling tengen tabèl duwé klopak paling nabané kaisi kebak, njalari unsur-unsur mau ''cenderung'' asifat inert ([[gas mulia]]).<ref>{{cite web
 | author=Husted, Robert | display-authors = etal | date=December 11, 2003
 | url=http://periodic.lanl.gov/default.htm
 | title=Periodic Table of the Elements
 | publisher=Los Alamos National Laboratory
 | accessdate=2008-01-11 }}
</ref><ref>{{cite web
 | first=Rudy | last=Baum | year=2003
 | url=http://pubs.acs.org/cen/80th/elements.html
 | title=It's Elemental: The Periodic Table
 | publisher=Chemical & Engineering News
 | accessdate=2008-01-11 }}</ref>

=== Kaanan ===
{{Main|Kaanan matèri|Fase bandha}}
[[Gambar:Bose Einstein condensate.png|right|200px|thumb|Gambaran pambentukan [[kondhènsat Bose-Einstein]].]]
Sapérangan atom tinemu sajeroning kaanan matèri kang béda-béda gumantung ing kondhisi fisik bandha, ya iku [[suhu]] lan [[tekanan]]. Kanthi ngowahi kondhisi mau, matèri bisa molah-malih dadi wangun [[padhet]], [[cuwèr]], [[gas]], lan [[plasma]].<ref>Goodstein (2002:436–438).</ref> Sajeroning saben kaanan mau uga matèri bisa duwé manéka fase. Minangka contoné ing karbon padhet, dhèwèké bisa wujud [[grafit]] uga [[inten]].<ref>{{cite journal
 | last=Brazhkin | first=Vadim V.
 | title=Metastable phases, phase transformations, and phase diagrams in physics and chemistry
 | journal=Physics-Uspekhi
 | year=2006 | volume=49 | pages=719–24
 | doi=10.1070/PU2006v049n07ABEH006013 }}</ref>

Ing suhu nyeraki [[nol mutlak]], atom bisa minangka [[kondhènsat Bose-Einstein]], ing endi èfèk-èfèk mékanika kuantum kang lumrahé mung kadeleng ing skala atom kadeleng kanthi makroskopis.<ref>Myers (2003:85).</ref><ref>{{cite news
 | author=Staff
 | date=October 9, 2001
 | title=Bose-Einstein Condensate: A New Form of Matter
 | publisher=National Institute of Standards and Technology
 | url=http://www.nist.gov/public_affairs/releases/BEC_background.htm
 | accessdate=2008-01-16
 | archive-date=2008-01-03
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080103192918/http://www.nist.gov/public_affairs/releases/BEC_background.htm
 | url-status=dead
 }}</ref> Kumpulan atom-atom kang di''liwat''-adhemké iki duwé prilaku kaya déné siji [[atom super]].<ref>{{cite web
 | last=Colton
 | first=Imogen
 | author2=Fyffe, Jeanette
 | date=February 3, 1999
 | url=http://www.ph.unimelb.edu.au/~ywong/poster/articles/bec.html
 | title=Super Atoms from Bose-Einstein Condensation
 | publisher=The University of Melbourne
 | accessdate=2008-02-06
 | archive-date=2007-08-29
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070829200820/http://www.ph.unimelb.edu.au/~ywong/poster/articles/bec.html
 | url-status=dead
 }}</ref>

{{clear}}

== Idhèntifikasi ==
[[Gambar:Atomic resolution Au100.JPG|right|250px|thumb|Citra [[mikroskop panrowongan payaran]] kang nuduhaké atom-atom indhividhu ing lumahing [[emas]] ([[Indhèks Miller|100]]).]]
[[Mikroskop panrowongan payaran]] (''scanning tunneling microscope'') iku siji mikroskop kang dipigunakaké kanggo ndeleng lumahing siji bandha ing tingkat atom. Piranti iki migunakaké fénoména [[panrowongan kuantum]] kang ngidinaké partikel-partikel nembus sawar kang lumrahé ora bisa diliwati.

Sawijining atom bisa di[[ion]]isasi kanthi nguwalaké siji èlèktroné. [[Muatan listrik|Muatan kang ana]] njalari trayèktori atom mlengkung nalika dhèwèké ngliwati siji [[médhan magnèt]]. Driji-driji trayèktori ion mau ditemtokaké déning massa atom. [[Spèktromèter massa]] migunakaké prinsip iki kanggo ngétung rasio massa marang momotan ion. Yèn sampel mau ngandhut sapérangan isotop, spèktromèter massa bisa nemtokaké proporsi saben isotop kanthi ngukur intènsitas berkas ion kang béda. Tèknik kanggo nguwapaké atom ngambah [[spèktroskopi émisi atomik plasma gandhèng indhuktif]] (''inductively coupled plasma atomic emission spectroscopy'') lan [[spèktromètri massa plasma gandhèng indhuktif]] (''inductively coupled plasma mass spectrometry''), kaloroné migunakaké plasma kanggo nguwapaké sampel analisis.<ref>{{cite journal
 | first=N. | last=Jakubowski
 | author2 = Moens, L.; Vanhaecke, F
 | title = Sector field mass spectrometers in ICP-MS
 | journal = Spectrochimica Acta Part B: Atomic Spectroscopy
 | volume = 53 | issue = 13 | year = 1998
 | doi=10.1016/S0584-8547(98)00222-5 | pages = 1739–63}}</ref>

Métodhe liyané kang luwih selèktif ya iku [[spèktroskopi panguwalan ènèrgi èlèktron]] (''electron energy loss spectroscopy''), kang ngukur panguwalan ènèrgi [[berkas èlèktron]] sajeroning siji [[mikroskop èlèktron transmisi]] nalika dhèwèké interaksi karo sampel. Tomografi kuar atom duwé résolusi sub-nanomèter sajeroning 3-D lan bisa kanthi kimiawi ngidhèntifikasi atom-atom indhividhu migunakaké [[spèktromètri massa wektu lintas]].<ref>{{cite journal
 | last1=Müller | first1=Erwin W.
 | authorlink1=Erwin Wilhelm Müller
 | last2=Panitz | first2=John A.
 | authorlink2=J. A. Panitz
 | last3=McLane | first3=S. Brooks
 | authorlink3=S. Brooks McLane
 | year=1968
 | title=The Atom-Probe Field Ion Microscope
 | journal=[[Review of Scientific Instruments]]
 | volume=39 | issue=1 | pages=83–86
 | issn=0034-6748 | doi=10.1063/1.1683116 }}</ref>

Spèktrum [[kaanan kaèksitasi]] bisa dipigunakaké kanggo nganalisa komposisi atom [[lintang]] kang adoh. Dawa gelombang cahya tinentu kang dipancaraké déning lintang bisa dipisahaké lan dicocokaké karo transisi kakuantisasi atom gas bébas. Werna lintang sabanjuré bisa diréplikasi migunakaké [[lampu lucutan gas]] kang ngandhung unsur kang padha.<ref>{{cite web
 | last=Lochner | first=Jim
 | author2=Gibb, Meredith; Newman, Phil
 | date=April 30, 2007
 | url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/how_l1/spectral_what.html
 | title=What Do Spectra Tell Us?
 | publisher=NASA/Goddard Space Flight Center
 | accessdate=2008-01-03 }}</ref> [[Hèliyum]] ing Srengéngé tinemu kanthi migunakaké cara iki 23 taun sadurungé dhèwèké tinemu ing Bumi.<ref>{{cite web
 | last=Winter | first=Mark | year=2007
 | url=http://www.webelements.com/webelements/elements/text/He/hist.html
 | title=Helium | publisher=WebElements
 | accessdate=2008-01-03 }}</ref>

== Asal usul lan kaanan saiki ==
Atom nglungguhi watara 4% dhènsitas ènèrgi total kang ana sajeroning [[alam semesta]] kadeleng, kanthi dhènsitas rata-rata watara 0,25&nbsp;atom/m<sup>3</sup>.<ref>{{cite web
 | last=Hinshaw | first=Gary
 | date=February 10, 2006
 | url=http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101matter.html
 | title=What is the Universe Made Of?
 | publisher=NASA/WMAP | accessdate=2008-01-07 }}</ref> Sajeroning galaksi [[Bimasekti]], atom nduwé konsèntrasi kang luwih dhuwur, kanthi dhènsitas matèri sajeroning [[médhium antarlintang]] kisarané watara 10<sup>5</sup> nganti tekan 10<sup>9</sup> atom/m<sup>3</sup>.<ref>Choppin ''et al.'' (2001).</ref> Srengéngé dhéwé dipercaya ana sajeroning [[Gelembung Lokal]], ya iku siji tlatah kang ngandhut akèh gas ion, saéngga dhènsitas ing saubengé iku watara 10<sup>3</sup> atom/m<sup>3</sup>.<ref>{{cite journal
 | last=Davidsen | first=Arthur F.
 | title=Far-Ultraviolet Astronomy on the Astro-1 Space Shuttle Mission
 |journal=[[Science]]  | year=1993 | volume=259
 | issue=5093 | pages=327–34
 | url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/259/5093/327
 | accessdate=2008-01-07
 | doi=10.1126/science.259.5093.327
 | pmid=17832344 }}</ref> Lintang minangka méga-méga padhet sajeroning médhium antarlintang, lan prosès èvolusionèr lintang bakal njalari paningkatan kandhungan unsur kang luwih abot tinimbang hidrogen lan hélium sajeroning médhium antarlintang. Nganti tekan 95% atom Bimasekti kakonsèntrasi sajeroning lintang-lintang, lan massa total atom iki minangka watara 10% massa galaksi.<ref>Lequeux (2005:4).</ref> Massa sisané iku [[matèri peteng]] kang ora dikawruhi kanthi cetha.<ref>{{cite web
 | first=Nigel | last=Smith | date=January 6, 2000
 | url=http://physicsworld.com/cws/article/print/809
 | title=The search for dark matter
 | publisher=Physics World | accessdate = 2008-02-14 }}</ref>

=== Nukleosintesis ===
{{Main|Nukleosintesis}}
Proton lan èlèktron kang stabil mijik sadhetik sawisé kadadéan [[Dhentuman Gedhé]]. Sajeroning mangsa wektu telung menit sawisé, [[nukleosintesis Dhentuman Gedhé]] akèh-akèhé ngasilaké [[hèliyum]], [[litiyum]], lan [[deuterium]], lan mungkin uga sapérangan [[bèriliyum]] lan [[boron]].<ref>{{cite journal
 | last=Croswell | first=Ken
 | title=Boron, bumps and the Big Bang: Was matter spread evenly when the Universe began? Perhaps not; the clues lie in the creation of the lighter elements such as boron and beryllium 
 | journal=New Scientist | year=1991 | issue=1794 | pages=42
 | url=http://space.newscientist.com/article/mg13217944.700-boron-bumps-and-the-big-bang-was-matter-spread-evenly-whenthe-universe-began-perhaps-not-the-clues-lie-in-the-creation-of-thelighter-elements-such-as-boron-and-beryllium.html
 | accessdate=2008-01-14 }}</ref><ref>{{cite journal
 | last=Copi | first=Craig J.
 | author2=Schramm, David N.; Turner, Michael S.
 | title=Big-Bang Nucleosynthesis and the Baryon Density of the Universe
 |journal=[[Science]]  | year=1995 | volume=267 | pages=192–99
 | url=http://www.sciencemag.org/cgi/reprint/267/5195/192.pdf
 | doi = 10.1126/science.7809624
 | format=PDF | accessdate=2008-01-13 |pmid=7809624
}}</ref><ref>{{cite web
 | last=Hinshaw | first=Gary | date=December 15, 2005
 | url=http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101bbtest2.html
 | title=Tests of the Big Bang: The Light Elements
 | publisher=NASA/WMAP | accessdate=2008-01-13
}}</ref> Atom pisanan (kanthi èlèktron kang katalènan karo dhèwèké) kanthi téoritis karipta 380.000 taun sawisé Dhentuman Gedhé, ya iku nalika alam semesta kang nrembaka cukup adhem kanggo ngidinaké èlèktron-èlèktron katalènan ing inti atom.<ref>{{cite web
 | last=Abbott | first=Brian | date=May 30, 2007
 | url=http://www.haydenplanetarium.org/universe/duguide/exgg_wmap.php
 | title=Microwave (WMAP) All-Sky Survey 
 | publisher=Hayden Planetarium | accessdate=2008-01-13
}}</ref> Wiwit wektu iku, inti atom wiwit nggabung sajeroning [[lintang]]-lintang lumantar prosès [[fusi nuklir]] lan ngasilaké unsur-unsur kang luwih abot nganti tekan wesi.<ref>{{cite journal
 | title=The synthesis of the elements from hydrogen
 | author = F. Hoyle
 | journal = [[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]]
 | volume = 106 | pages = 343–83 | year=1946
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1946MNRAS.106..343H
 | accessdate=2008-01-13 }}</ref>

Isotop kaya déné litium-6 diasilaké ing ruwang akasa lumantar [[spalasi sinar kosmis]].<ref>{{cite journal
 | last=Knauth | first=D. C.
 | author2=Federman, S. R.; Lambert, David L.; Crane, P.
 | title=Newly synthesized lithium in the interstellar medium
 |journal=[[Nature (journal)|Nature]]  | year=2000 | volume=405 | pages=656–58
 | doi=10.1038/35015028 }}</ref> Iki dumadi nalika siji proton kanthi ènèrgi dhuwur numbuk inti atom, njalari sapérangan gedhé nukleon sumebar. Unsur kang luwih abot tinimbang wesi diasilaké ing [[supernova]] lumantar [[prosès r]] lan ing [[cabang raseksa asimtotik|lintang-lintang AGB]] lumantar [[prosès s]]. Kaloroné nglibataké panyekelan neutron déning inti atom.<ref>{{cite web
 | last=Mashnik | first=Stepan G.
 | title=On Solar System and Cosmic Rays Nucleosynthesis and Spallation Processes
 | url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0008382
 | year=2000 | publisher=Cornell University
 | accessdate=2008-01-14 }}</ref> Unsur-unsur kaya déné [[timbal]] akèh-akèhé diwangun lumantar paluruhan radhioaktif unsur-unsur liya kang luwih abot.<ref>{{cite web | author=Kansas Geological Survey | date=May 4, 2005 | url=http://www.kgs.ku.edu/Extension/geotopics/earth_age.html | title=Age of the Earth | publisher=University of Kansas | accessdate=2008-01-14 | archive-date=2008-07-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080705052359/http://www.kgs.ku.edu/Extension/geotopics/earth_age.html | url-status=dead }}</ref>

=== Bumi ===
Akèh-akèhé atom kang nyusun [[Bumi]] lan kalebu uga kabèh makluk uripé tau ana sajeroning wangun kang saiki ing [[nébula]] kang runtuh saka [[awan molekul]] lan minangka [[Tata Surya]]. Sisané wujud akibat saka paluruhan radhioaktif lan proporsiné bisa kanggo nemtokaké [[umur Bumi]] lumantar [[pananggalan radhiomètrik]].<ref name = "Manuel_2001">Manuel (2001:407–430,511–519).</ref><ref>{{cite journal
 | last=Dalrymple | first=G. Brent
 | title=The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved
 | journal=Geological Society, London, Special Publications
 | year=2001 | volume=190 | pages=205–21
 | doi=10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14
 | url=http://sp.lyellcollection.org/cgi/content/abstract/190/1/205
 | accessdate=2008-01-14 }}</ref> Akèh-akèhé [[hélium]] sajeroning kerak Bumi wujud prodhuk [[paluruhan alfa]].<ref>{{cite web
 | last=Anderson | first=Don L.
 | authorlink=Don L. Anderson
 | author2=Foulger, G. R.; Meibom, Anders
 | date=September 2, 2006
 | url=http://www.mantleplumes.org/HeliumFundamentals.html
 | title=Helium: Fundamental models
 | publisher=MantlePlumes.org | accessdate=2007-01-14 }}</ref>

Ana saklumit atom ing Bumi kang ing awal pambentukané ora ana lan uga dudu wujud akibat saka paluruhan radhioaktif. [[Karbon-14]] kanthi kasinambungan diasilaké déning sinar kosmik ing atmosfèr.<ref>{{cite news
 | last=Pennicott | first=Katie | date=May 10, 2001
 | title=Carbon clock could show the wrong time
 | publisher=PhysicsWeb
 | url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2676
 | accessdate=2008-01-14 }}</ref> Sapérangan atom ing Bumi kanthi gawéan diasilaké déning réaktor utawa uga gegaman nuklir.<ref>{{cite news
 | last=Yarris
 | first=Lynn
 | date=July 27, 2001
 | title=New Superheavy Elements 118 and 116 Discovered at Berkeley Lab
 | publisher=Berkeley Lab
 | url=http://enews.lbl.gov/Science-Articles/Archive/elements-116-118.html
 | accessdate=2008-01-14
}}</ref><ref>{{cite journal
 | author=Diamond, H. | display-authors = etal
 | title=Heavy Isotope Abundances in Mike Thermonuclear Device 
 |journal=[[Physical Review]]  | year=1960
 | volume=119
 | pages=2000–04
 | url=http://prola.aps.org/abstract/PR/v119/i6/p2000_1
 | accessdate=2008-01-14
 | doi=10.1103/PhysRev.119.2000
 | format=subscription required }}</ref> Saka kabèh [[Unsur transuranium|Unsur-unsur transuranium]] kang nomer atomé luwih gedhé saka 92, mung [[plutonium]] lan [[neptunium]] waé kang ana ing Bumi kanthi alami.<ref>{{cite web
 | author=Poston Sr., John W. | date=March 23, 1998 
 | title=Do transuranic elements such as plutonium ever occur naturally?
 | publisher=Scientific American
 | url=http://www.sciam.com/chemistry/article/id/do-transuranic-elements-s/topicID/4/catID/3
 | accessdate=2008-01-15
}}</ref><ref>{{cite journal
 | last=Keller | first=C.
 | title=Natural occurrence of lanthanides, actinides, and superheavy elements
 | journal=Chemiker Zeitung
 | year=1973 | volume=97 | issue=10 | pages=522–30
 | url=http://www.osti.gov/energycitations/product.biblio.jsp?osti_id=4353086
 | accessdate=2008-01-15 }}</ref> Unsur-unsur transuranium duwé wektu paro radhioaktif kang luwih cendhak tinimbang umur Bumi<ref>Marco (2001:17).</ref>, saéngga unsur-unsur iki wis suwé luruh. Kejaba ana ing [[plutonium-244]] kang kamungkinan kasimpen sajeroning lebu kosmik.<ref name = "Manuel_2001"/> Kandhungan alami plutonium lan neptunium diasilaké saka panyekelan neutron sajeroning bijih uranium.<ref>{{cite web
 | url=http://www.oklo.curtin.edu.au/index.cfm
 | title=Oklo Fossil Reactors
 | publisher=Curtin University of Technology
 | accessdate=2008-01-15
 | archive-date=2007-12-18
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071218194159/http://www.oklo.curtin.edu.au/index.cfm
 | url-status=dead
 }}</ref>

Bumi ngandhut watara 1,33{{Esp|50}} atom.<ref>{{cite web
 | last=Weisenberger | first=Drew
 | url=http://education.jlab.org/qa/mathatom_05.html
 | title=How many atoms are there in the world?
 | publisher=Jefferson Lab
 | accessdate=2008-01-16 }}</ref> Ing atmosfèr planit, ana sagunggung cilik atom [[gas mulia]] kaya déné [[argon]] lan [[neon]]. Sisa 99% atom ing atmosfèr bumi katalènan sajeroning wangun molekul, upamané [[karbon dioksida]], [[oksigèn]] [[molekul diatomik|diatomik]], lan [[nitrogen]] diatomik. Ing lumahing Bumi, atom-atom tetalènan minangka manéka jinis senyawa, ngambah [[banyu]], [[garam]], [[silikat]], lan [[oksida]]. Atom uga bisa nggabung minangka bahan-bahan kang ora kapérang saka molekul, contohné [[kristal]] lan [[logam]] padhet utawa uga cuwèr.<ref>{{cite web
 | last=Pidwirny | first=Michael
 | url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/contents.html
 | title=Fundamentals of Physical Geography
 | publisher=University of British Columbia Okanagan
 | accessdate=2008-01-16
}}</ref><ref>{{cite journal | last=Anderson | first=Don L. | title=The inner inner core of Earth | journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] | year=2002 | volume=99 | issue=22 | pages=13966–68 | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=137819 | accessdate=2008-01-16 | doi=10.1073/pnas.232565899 | pmid=12391308 | archive-date=2013-08-01 | archive-url=https://archive.today/20130801115243/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=137819 | url-status=dead }}</ref>

=== Wangun téoritis lan wangun langka ===
[[Gambar:Island-of-Stability.png|thumb|right|400px|Panyitraan 3-Dhimènsi anané "[[Pulo stabilitas]]" ing pérangan paling tengen]]
Nalika isotop kanthi nomer atom kang luwih dhuwur tinimbang [[timbal]] (62) asifat radhioaktif, ana siji "[[pulo stabilitas]]" kang diajokaké kanggo sapérangan unsur kanthi nomer atom ing sandhuwuré 103. Unsur-unsur super abot iki kamungkinan duwé inti kang kanthi rélatif stabil marang paluruhan radhioaktif.<ref>{{cite journal
 | title=Second postcard from the island of stability
 | author=Anonymous
 | journal=CERN Courier
 | date=October 2, 2001
 | url=http://cerncourier.com/cws/article/cern/28509
 | accessdate=2008-01-14
 | archive-date=2008-02-03
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080203031237/http://cerncourier.com/cws/article/cern/28509
 | url-status=dead
 }}</ref> Atom super abot kang stabil iki kamungkinan gedhé iku [[unbiheksium]], kanthi 126 proton 184 neutron.<ref>{{cite journal
 | last=Jacoby | first=Mitch
 | title=As-yet-unsynthesized superheavy atom should form a stable diatomic molecule with fluorine
 | journal=[[Chemical & Engineering News]]
 | year=2006 | volume=84 | issue=10 | pages=19
 | url=http://pubs.acs.org/cen/news/84/i10/8410notw9.html
 | accessdate=2008-01-14 }}</ref>

Saben partikel matèri duwé partikel [[antimatèri]]né dhéwé-dhéwé kanthi momotan listrik kang lelawanan. Saéngga, [[positron]] iku antièlèktron kang muatané positif, lan antiproton iku proton kang muatané négatif. Nalika matèri lan antimatèri ketemu, kaloroné bakal silih musnahaké. Ana kaoraseimbangan antarané gunggung partikel matèri lan antimatèri. Kaoraseimbangan iki isih durung dipahami kanthi nyluruh, sanajan ana téyori [[bariogenesis]] kang mènèhaké wedharan kang mungkinaké. Antimatèri ora tau tinemu kanthi alami.<ref>{{cite news
 | last=Koppes | first=Steve | date=March 1, 1999
 | title=Fermilab Physicists Find New Matter-Antimatter Asymmetry
 | publisher=University of Chicago
 | url=http://www-news.uchicago.edu/releases/99/990301.ktev.shtml
 | accessdate=2008-01-14
}}</ref><ref>{{cite news
 | last=Cromie | first=William J. | date=August 16, 2001
 | title=A lifetime of trillionths of a second: Scientists explore antimatter
 | publisher=Harvard University Gazette
 | url=http://news.harvard.edu/gazette/2001/08.16/antimatter.html
 | accessdate=2008-01-14
}}</ref> Nanging, nalika taun 1996, [[antihidrogen]] kasil disintèsis ing laboratorium [[CERN]] ing [[Jenewa]].<ref>{{cite journal
 | last=Hijmans | first=Tom W.
 | title=Particle physics: Cold antihydrogen
 |journal=[[Nature (journal)|Nature]]  | year=2002 | volume=419
 | pages=439–40 | doi=10.1038/419439a
}}</ref><ref>{{cite news
 | author=Staff | date=October 30, 2002
 | title=Researchers 'look inside' antimatter | publisher=BBC News
 | url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2375717.stm
 | accessdate=2008-01-14 }}</ref>

Ana uga atom-atom langka liyané kang digawé kanthi nggantèkaké siji proton, neutron, utawa uga èlèktron karo partikel liya kang muatané padha. Minangka conto, èlèktron bisa digantèkaké karo [[muon]] kang luwih abot, minangka [[muon|atom muon]]. Jinis atom iki bisa kanggo nguji prédhiksi fisika.<ref>{{cite journal
 | last=Barrett
 | first=Roger
 | author2=Jackson, Daphne; Mweene, Habatwa
 | title=The Strange World of the Exotic Atom
 | journal=New Scientist
 | year=1990
 | issue=1728
 | pages=77–115
 | url=http://media.newscientist.com/article/mg12717284.600-the-strange-world-of-the-exotic-atom-physicists-can-nowmake-atoms-and-molecules-containing-negative-particles-other-than-electronsand-use-them-not-just-to-test-theories-but-also-to-fight-cancer-.html
 | accessdate=2008-01-04
 | archive-date=2007-12-21
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071221164440/http://media.newscientist.com/article/mg12717284.600-the-strange-world-of-the-exotic-atom-physicists-can-nowmake-atoms-and-molecules-containing-negative-particles-other-than-electronsand-use-them-not-just-to-test-theories-but-also-to-fight-cancer-.html
 | url-status=dead
 }}</ref><ref>{{cite journal
 | last=Indelicato | first=Paul
 | title=Exotic Atoms | journal=[[Physica Scripta]]
 | year=2004 | volume=T112 | pages=20–26
 | doi=10.1238/Physica.Topical.112a00020 }}
</ref><ref>{{cite web
 | last=Ripin | first=Barrett H. | year=1998
 | url=http://www.aps.org/publications/apsnews/199807/experiment.cfm.html
 | title=Recent Experiments on Exotic Atoms 
 | publisher=American Physical Society
 | accessdate=2008-02-15 }}</ref>

== Delengan uga ==
* [[Massa atom#Massa atom rélatif|Massa atom rélatif]]
* [[Molekul]]
* [[Unsur]]
* [[Èlèktron]]
* [[Proton]]
* [[Neutron]]
* [[Inti atom]]

== Cathetan ==
<references group=catatan/>

== Réferènsi ==
{{Reflist|colwidth=30em}}

=== Réferènsi buku ===
{{refbegin|colwidth=30em}}
* {{cite book 
 | last=L'Annunziata<!-- Note: the single quote mark before the name is correct. -->
 | first=Michael F.
 | year=2003 | title=Handbook of Radioactivity Analysis
 | publisher=Academic Press | isbn=0124366031 
 | oclc=162129551 }}
* {{cite book
 | last=Beyer | first=H. F. | author2=Shevelko, V. P.
 | year=2003
 | title=Introduction to the Physics of Highly Charged Ions
 | publisher=CRC Press | isbn=0750304812
 | oclc=47150433 }}
* {{cite book 
 | last=Choppin | first=Gregory R.
 | author2=Liljenzin, Jan-Olov; Rydberg, Jan
 | year=2001 | title=Radiochemistry and Nuclear Chemistry
 | publisher=Elsevier | isbn=0750674636 
 | oclc=162592180 }}
* {{cite book 
 | first=J. | last=Dalton
 | authorlink=John Dalton | year=1808
 | title=A New System of Chemical Philosophy, Part 1
 | publisher=S. Russell
 | location=London and Manchester }}
* {{cite book 
 | last=Demtröder | first=Wolfgang | year=2002
 | title=Atoms, Molecules and Photons: An Introduction to Atomic-Molecular-and Quantum Physics
 | publisher=Springer | edition=1st
 | isbn=3540206310 
 | oclc=181435713 }}
* {{cite book
 | last=Feynman | first=Richard | year=1995 | authorlink=Richard Feynman
 | title=Six Easy Pieces | publisher=The Penguin Group
 | isbn=978-0-140-27666-4
 | oclc=40499574}}
* {{cite book 
 | last=Fowles | first=Grant R. | year=1989
 | title=Introduction to Modern Optics
 | publisher=Courier Dover Publications
 | isbn=0486659577 
 | oclc=18834711 }}
* {{cite book
 | last=Gangopadhyaya | first=Mrinalkanti
 | title=Indian Atomism: History and Sources
 | publisher=Humanities Press | year=1981
 | location=Atlantic Highlands, New Jersey
 | isbn=0-391-02177-X
 | oclc=10916778 }}
* {{cite book 
 | last=Goodstein | first=David L. | year=2002
 | title=States of Matter | publisher=Courier Dover Publications
 | id=ISBN 0-486-49506-X }}
* {{cite book 
 | last=Harrison | first=Edward Robert | year=2003
 | title=Masks of the Universe: Changing Ideas on the Nature of the Cosmos
 | publisher=Cambridge University Press
 | isbn=0521773512 
 | oclc=50441595 }}
* {{cite book
 | last= Iannone | first= A. Pablo
 | year=2001
 | title= Dictionary of World Philosophy
 | publisher= Routledge | isbn=0415179955
 | oclc= 44541769 }}
* {{cite book 
 | last=Jevremovic | first=Tatjana | year=2005
 | title=Nuclear Principles in Engineering
 | publisher=Springer | isbn=0387232842 
 | oclc=228384008 }}
* {{cite book 
 | last=Lequeux | first=James | year=2005
 | title=The Interstellar Medium
 | publisher=Springer | isbn=3540213260 
 | oclc=133157789 }}
* {{cite book
 | last = Levere | first = Trevor, H. | year=2001
 | title= Transforming Matter – A History of Chemistry for Alchemy to the Buckyball
 | publisher=The Johns Hopkins University Press
 | isbn=0-8018-6610-3 }}
* {{cite book | last=Liang | first=Z.-P. | author2=Haacke, E. M. | editor=Webster, J. G. | year=1999 | volume=2 | pages=412–26 | title=Encyclopedia of Electrical and Electronics Engineering: Magnetic Resonance Imaging | publisher=John Wiley & Sons | url=http://ieeexplore.ieee.org/iel5/8734/27658/01233976.pdf?arnumber=1233976 | format=PDF | accessdate=2008-01-09 | isbn=0471139467 }}
* {{cite book 
 | last=MacGregor | first=Malcolm H. | year=1992
 | title=The Enigmatic Electron
 | publisher=Oxford University Press | isbn=0195218337 
 | oclc=223372888 }}
* {{cite book 
 | last=Manuel | first=Oliver | year=2001
 | title=Origin of Elements in the Solar System: Implications of Post-1957 Observations
 | publisher=Springer | isbn=0306465620 
 | oclc=228374906 }}
* {{cite book 
 | last=Mazo | first=Robert M. | year=2002
 | title=Brownian Motion: Fluctuations, Dynamics, and Applications
 | publisher=Oxford University Press | isbn=0198515677 
 | oclc=48753074 }}
* {{cite book
 | last=Mills | first=Ian
 | author2=Cvitaš, Tomislav; Homann, Klaus; Kallay, Nikola; Kuchitsu, Kozo
 | title=Quantities, Units and Symbols in Physical Chemistry
 | publisher=[[International Union of Pure and Applied Chemistry]], Commission on Physiochemical Symbols Terminology and Units, Blackwell Scientific Publications
 | location=Oxford | edition=2nd | year=1993
 | isbn=0-632-03583-8
 | oclc=27011505 }}
* {{cite book
 | first=Bruce T. | last=Moran | year=2005
 | title=Distilling Knowledge: Alchemy, Chemistry, and the Scientific Revolution
 | publisher=[[Harvard University Press]]
 | isbn=0674014952
}}
* {{cite book 
 | last=Myers | first=Richard | year=2003
 | title=The Basics of Chemistry | publisher=Greenwood Press
 | isbn=0313316643 
 | oclc=50164580 }}
* {{cite book
 | last=Padilla | first=Michael J.
 | author2=Miaoulis, Ioannis; Cyr, Martha | year = 2002
 | title = Prentice Hall Science Explorer: Chemical Building Blocks
 | publisher = Prentice-Hall, Inc.
 | location = Upper Saddle River, New Jersey USA
 | isbn = 0-13-054091-9
 | oclc=47925884}}
* {{cite book 
 | last=Pauling | first=Linus | year=1960   
 | title=The Nature of the Chemical Bond   
 | publisher=Cornell University Press   
 | isbn=0801403332 
 | oclc=17518275 }}
* {{cite book
 | last=Pfeffer | first=Jeremy I.
 | author2=Nir, Shlomo | year=2000
 | title=Modern Physics: An Introductory Text 
 | publisher=Imperial College Press | isbn=1860942504
 | oclc=45900880 }}
* {{cite book 
 | last=Ponomarev | first=Leonid Ivanovich | year=1993
 | title=The Quantum Dice | publisher=CRC Press
 | isbn=0750302518 
 | oclc=26853108 }}
* {{cite book 
 | last=Scerri | first=Eric R. | year=2007
 | title=The Periodic Table
 | publisher=Oxford University Press
 | isbn=0195305736
}}
* {{cite book
 | last=Shultis | first=J. Kenneth | author2=Faw, Richard E.
 | title=Fundamentals of Nuclear Science and Engineering
 | year=2002 | publisher=CRC Press | isbn=0824708342
 | oclc=123346507 }}
* {{cite book 
 | last=Siegfried | first=Robert | year=2002
 | title=From Elements to Atoms: A History of Chemical Composition
 | publisher=DIANE | isbn=0871699249 
 | oclc=186607849 }}
* {{cite book 
 | last=Sills | first=Alan D. | year=2003
 | title=Earth Science the Easy Way
 | publisher=Barron's Educational Series | isbn=0764121464 
 | oclc=51543743 }}
* {{cite book 
 | last=Smirnov | first=Boris M. | year=2003
 | title=Physics of Atoms and Ions
 | publisher=Springer | id=ISBN 0-387-95550-X }}
* {{cite book | last=Teresi | first=Dick | publisher=Simon & Schuster | title=Lost Discoveries: The Ancient Roots of Modern Science | year=2003 | isbn=074324379X | url=http://books.google.com/books?id=pheL_ubbXD0C&dq | pages=213–214 }}
* {{cite book | last=Various | editor=Lide, David R. | year=2002 | title=Handbook of Chemistry & Physics | edition=88th | publisher=CRC | url=http://www.hbcpnetbase.com/ | accessdate=2008-05-23 | isbn=0849304865 | oclc=179976746 | archive-date=2017-07-24 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170724011402/http://www.hbcpnetbase.com/ | url-status=dead }}
* {{cite book 
 | last=Woan | first=Graham | year=2000
 | title=The Cambridge Handbook of Physics 
 | publisher=Cambridge University Press | isbn=0521575079 
 | oclc=224032426 }}
* {{cite book 
 | first=Charles Adolphe | last=Wurtz | year=1881
 | title=The Atomic Theory
 | publisher=D. Appleton and company
 | location=New York }}
* {{cite book 
 | last=Zaider | first=Marco | author2=Rossi, Harald H. | year=2001
 | title=Radiation Science for Physicians and Public Health Workers
 | publisher=Springer | isbn=0306464039 
 | oclc=44110319 }}
* {{cite book | last=Zumdahl | first=Steven S. | year=2002 | title=Introductory Chemistry: A Foundation | edition=5th | publisher=Houghton Mifflin | url=http://college.hmco.com/chemistry/intro/zumdahl/intro_chemistry/5e/students/protected/periodictables/pt/pt/pt_ar5.html | accessdate=2008-02-05 | isbn=0-618-34342-3 | oclc=173081482 }}
{{refend}}

== Pranala njaba ==
{{Commons|Atom}}
* {{cite web | last=Francis | first=Eden | year=2002 | url=http://dl.clackamas.cc.or.us/ch104-07/atomic_size.htm | title=Atomic Size | publisher=Clackamas Community College | accessdate=2007-01-09 | archive-date=2007-02-04 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070204073653/http://dl.clackamas.cc.or.us/ch104-07/atomic_size.htm | url-status=dead }}
* {{cite web
 | last=Freudenrich | first=Craig C. | url=http://www.howstuffworks.com/atom.htm
 | title=How Atoms Work | publisher=How Stuff Works
 | accessdate=2007-01-09 }}
* {{cite web
 | url=http://en.wikibooks.org/wiki/FHSST_Physics_Atom:The_Atom
 | work=Free High School Science Texts: Physics
 | title=Atom:The Atom
 | publisher=Wikibooks
 | accessdate=2007-01-09
 | archive-date=2006-06-13
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20060613210720/http://en.wikibooks.org/wiki/FHSST_Physics_Atom:The_Atom
 | url-status=dead
 }}
* {{cite web | author=Anonymous | year=2007 | url=http://www.scienceaid.co.uk/chemistry/basics/theatom.html | title=The atom | publisher=Science aid+ | accessdate=2007-01-09 | archive-date=2011-07-22 | archive-url=https://web.archive.org/web/20110722164749/http://www.scienceaid.co.uk/chemistry/basics/theatom.html | url-status=dead }}
* {{cite web
 | author=Anonymous | date=2006-01-03 | url=http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A6672963
 | title=Atoms and Atomic Structure
 | publisher=BBC | accessdate=2007-01-11 }}
* {{cite web
 | author=Various | date=2006-01-03 | url=http://www.colorado.edu/physics/2000/index.pl?Type=TOC
 | title=Physics 2000, Table of Contents
 | publisher=University of Colorado | accessdate=2008-01-11 }}
* {{cite web | author=Various | date=2006-02-03 | url=http://www.hydrogenlab.de/elektronium/HTML/einleitung_hauptseite_uk.html | title=What does an atom look like? | publisher=University of Karlsruhe | accessdate=2008-05-12 | archive-date=2010-04-17 | archive-url=https://web.archive.org/web/20100417023635/http://www.hydrogenlab.de/elektronium/HTML/einleitung_hauptseite_uk.html | url-status=dead }}
{{artikel pilihan}}

[[Kategori:Kimiya]]
[[Kategori:Atom| ]]